Har.1: Coğrafi Değişim, Küçük Firikya, Kuvalia, Thrakesia temi, Kıral Yolu (via regia), Tarihî Yollar (Roma Askerî Yolu, Arinnanda Yolu).
TOMARZA İLE ROMA, RUM, ELEN, YONAN VE GREK
Öz
Makalenin amacı, fikir adamı Sevan Nişanyan’ın 102. Pazar sohbetinde: “Arapların ve Türklerin, Fırat’ın batısı ve burada yaşayan halka Roma ve Rum dedikleri ile bu ülkenin egemen kültürü olan ve malûm dili konuşan halkın ise kendilerine Elin dedikleri” şeklindeki ifadeleri ile Tomarza’yı tartışmaktır. Sevan Bey bir soru üzerine Tomarza adlı kentin Kybistra olabileceğini Roma, Rum, Yonan, Grek ve Elen kelimelerine açıklık getirmeye çalışmıştır.
Kybistra kenti, Tomarza ve yakını olmayıp, Ereğli (Konya) yanına yerleşmektedir.
Arapların ve Türklerin, Fırat’ın batısına ve buradaki halka Rum dedikleri el-Hak doğru olmasına rağmen, Fırat’ın batısının Elen olduğu açık değildir.
Elen veya Yonan denilen yer, Eğirdir Gölü’nün batısı olmalıdır. Çünkü bazı kaynaklarda Eğirdir Gölü’nün batısı için Ahijava, Akha, Yunanistan, Avrupa ve Batı denildiği halde, şarkı için Arzava, Asya, Natulus ve Suriye denilmiştir.
Açar Kelimeler: Ahijava, Akha, Elen, Helen, Yonan, Arzava, Asia, Syria, Hitit, Herodotos
Giriş.
Sevan Bey, 10 Aralık 2023 Pazar gecesi 102’nci sohbetinde bir soru üzerine (0.40d ile 1s 06d arası) Kybistra denilen yerin Kayseri-Tomarza olabileceğini ifade etti ki, Kybistra çok daha batıda; Karaman, Bozkır ve İbradı civarı olmalıdır.
Taberî, Karaman ile Mut arasındaki bölge için Ermeniye Nahiyesi der. Ermenek, Mut, Karaman ve Bozkır civarındaki bölgede ikinci bir Ermeni vilayeti daha vardır ve Büyük Ermenistan’daki Amasya, Dazimon ve sair isimler bu bölgede de vardır.
-Sevan Nişanyan
O, yine bir soru üzerine (sohbetin 1s 11d ile 1s 27d arası) Roma, Rum, Yonan ve Grek kelimelerini açıkladı. Fırat’ın batısında yaşayan halkın kendilerini Elin (Helen) diye ifade ettiklerini, MÖ 6. Asırdan beri İran bu halk için İyon ve Yonan, Araplar ve Türkler ise bu ülkeye ve bu ülkedeki halka Rum derler dedi.
Fırat’ın batısı için Araplar ve Türklerin Rum dedikleri doğru, ama Fırat’ın batısı Elen olmamalıdır. Çünkü “Kapadokyalılara Yunanlılar, Suriyeli derler” (Herodotos I, 72) kaydı, Yonan’ın Kapadokya’nın batısında bulunduğuna işarettir.
Kybistra Nerededir?
Herodotos’un Kserkses’in (Xerxes) yürüyüşünde zikrettiği Halis Nehri Çarşamba Çayı olup, bu çayın batısı Firikya, şarkı ise Kapadokya olup, bazı devirlerde Kapadokya, Eğirdir Gölü’ne kadar uzanır. Yine Herodotos, Kıral Yolu’nun Lidya ve Firikya’daki uzunluğunu 94,5 fersah (510 km) verir. Sardes ile Çarşamba çayı arası 516 km olup, Firikya hududu Çarşamba çayında son bulmaktadır. Romen Diyojen’in 1071 Malazgirt yürüyüşünde anılan Halis de Çarşamba çayıdır. Oğul Kyrus’un MÖ 401’deki yürüyüşü de Çarşamba çayının hudut olduğuna işaret eder.
Remsi (Ramsay), Kybistra’yı uzun tartışır ve Konya-Ereğli’ye yerleştirir. Kybistra'yı Cicero’nun Kapadokya'da, Kilikya hududuna yakın ve Toros'a civar olarak gösterdiğini söyler (bk. Remsi, 1960: 348, 372, 377, 396, 416). O, “Konya 50 mil Barata 39 mil Tyana” şeklindeki Peutinger tablosunu araziye yanlış yerleştirir (Remsi, 1960: 396). Barata, İbn Hordazbih’te Farita denilen yer olup, Güneysınır yanına, Tyana (Tuvena) ise Dana olmayıp, Karaman’a yerleşir. Kilikya valisi Cicero, MÖ 51’de Eğirdir (Laodikya 27-30 Tem.), Apameia (5 Ağu.), Şuhut (10 Ağu.), Akşehir (16 Ağu.) ve Konya (24 Ağu.- 03 Ey.) yoluyla 18 Eylülde Kybistra’ya ulaşır (Tozan, 2016: 111-112). Ordu günde ortalama 16-17 km yol almaktadır. Cicero’nun yürüyüşü büyük bir isabetle Kybistra’nın Ereğli ile Ulukışla arasındaki Bulgurlu yanı olduğuna işaret etmektedir. Fig.1 (Şekil 1)’deki Kilikya sınırları yanlıştır (Tozan, 2016: 112). Kilikya sınırları Karaman’ın güneyi ve Eğirdir civarı dâhil olmak üzere Toros dağlarının kapladığı alandır.
Yonan ve Yunanistan
Değişen Coğrafya ve Arzava Memleketleri adlı makalemde görüldüğü gibi Eski Eğirdir Gölü’nün şarkı Arzava, garbı ise Ahijava memleketidir (yıl MÖ 1500’ler, bk. Topraklı, 2023b). MÖ 1200’ler civarında ise gölün şarkı Truva, garbı Akha (bk. Homeros’un İlyada Destanı; Topraklı, 2023c ve 2023d; Har.1); daha sonraları gölün şarkına Firikya, garbına ise Yunanistan denildiği anlaşılıyor. Anayol üzerindeki Boğaz’ın, Kuwalia (Kutsal Geçit?), Firigos Boğazı, Firikya Hellespontus, Hellespontus, Âbrû Mesmâne (Kutsal Geçit), Miryokefalon ve Kemer Boğazı, Boğaz’daki ırmağın da İndos, Hyeron, Hierus, Hyeropotamum (kutsal nehir) gibi adları var. M. Attaleiates ve Anna Komnena’ya göre Batı, Kemer Boğazı’nın batısıdır. Hâlbuki tarihçi bunu Çanakkale Boğazı’nın batısı sanmıştır.
Boğaz’daki geçit için Suriye (Syria) Geçidi (Remsi, 1960: 145), Eğirdir’in Gelendost tarafına, yâni şarka açılan kapısına Suriye Kapısı (Remsi, 1960: 145); Lycia'daki Laodiceia'da bu yola çıkan kapıya “Suriye Kapısı” denilmesi çok şayanı dikkat ve manidar bir noktadır (Remsi, 1960: 38). Eğirdir’in Suriye Kapısının bulunduğu yerdeki mahalle için Demirkapı Mahallesi denilmesi dikkati şayandır. Demirkapı adı tarihin bir hatırası olabilir. Firikya’daki (Briquia) Lichie de Grecie, yâni Yunan Lykia’sı, Denizli değil, Eğirdir’dir (Hayton, 2015: 51).
“Ertuğrul, Ege (Αíγαíω) Denizi’ndeki Asya ve Avrupa’ya yakın adaları yağmalamak için gemiler inşa etti. Yunanistan düzlüklerine akınlar yaptı” (Halkokondiles, 2014: 17) kaydındaki Ege Denizi, Eski Eğirdir Gölü, Yunanistan gölün garbı ve Atabey (Aras: Argos) ovası, Avrupa iki göl arasındaki ırmağın garbı, Asya ise şarkıdır.
Tralleis malûm Aydın iken, Barla (Parlais) adlı Roma kolonisinin en eski adlarından birisi olan (Eski) Tralleis, Yeni Truva (Neutroja) anlamındadır (Gregoras, 1973: 137, açık.250). Gregoras, Tralleis, Attalos tarafından kuruldu der ki, yanlıştır. Çünkü Tralleis MÖ 401 yılında vardır (bk. Ksenophon: Onbinlerin Dönüşü). Gregoras’ın kaydından Attalos’un Yeni Truva’yı onardığı ve şehrin Antalya olarak da anıldığı anlaşılmaktadır (Anna ve Khoniates).
MÖ 401 Firikya valisi Oğul Kyros’un sarayı, Kemer Boğazı’nın şark kıyısındaki 985 rakımlı Asarbaşı tepede; kumandanlarının karı ve çocuklarının kaldıkları Tralleis ise Barla; bilge ve güzelliğiyle ünlü cariyesinin kenti ise Barla önünde ve iki göl arasındaki ırmağın ağzındaki Fuke’dir (Phokaia) (Ksenofon; bk.Har.1).
Merhum Umar, İlkçağ Hellen ozanları eski kültürlerden kalma anlamını bilmedikleri adları bir mytos öyküsü uydurarak açıklar, şanlı bir kökene bağlarlar der. Bu, bugün de böyledir: Bağören halkı, aslı Limenopolis, İlime ve İlama olan adlarının Ulemâ olduğuna inanırlar. O, Helena, Helles Pontus, Hellas, Helle, Ellan, Ellas adlarının aslının Luvi-Pelasgos dilinde “boğaz/geçit” anlamında “Ella /Ela”; “Kuva-ela” adının ise “güzel boğaz /geçit” anlamında olduğunu söyler (Umar, 1993: 239, 311-313). Güzel değil, “kutsal boğaz /geçit olmalıdır; çünkü her kutsal güzeldir.
Bölgenin Kutsal (Salutaris) Firikya adı, Remsi’ye göre bölgedeki “sıcak su kaynakları”, Prof. Zerrin Günal’a göre ise bölgedeki “Men, Apollon ve Kybele” gibi tanrı ve tanrıçalarla ilgilidir. Yalvaç Kazı Başkanı Prof. Özhanlı, “Men Kutsal Alanı'ndaki kazılarında; tapınağın hemen önündeki prestij odalarının birinde, orijinali bozulmamış halde tanrıça Hekate, tanrıça Kybele, tanrı Men, tanrı Apollon ve tanrıça Athena'nın heykellerinin hepsini bir arada bulduklarını” söyledi (Topraklı, 2023a). Bir arşiv vesikasına göre Afşar kazası, Maziye (Marsia) karyesine tâbi Firigos Boğazı, Kemer Boğazı olup, boğazdaki gemi hâsılı 500 (akçedir).
Homeros’un İlyada’da söz ettiği “gerçek anlamda Asya” Şarkîkaraağaç ovası; “Asya çayırları” ise, bugün göl altında ve Barla önündeki ovadır. Larissa Barla; Aigai, ırmağın denize (Eski Eğirdir Gölü) döküldüğü yer; Euboia ve Attika ise Hoyran Gölü kıyısındadırlar. Homeros, bugünkü İzmirli değil, Kemer Boğazı’nın 6-7 km güneyi ve iki göl arasındaki ırmak (Skamandros, Kaystros, Menderes) kıyısındaki bir İzmirli (Myria, Myrina) olmalıdır. Çünkü bu bölge hakkında verdiği coğrafî bilgiler çok doğrudur. Barla altındaki Firigoslar Mevkii üç bin yıldır hâlâ yaşıyor. Hitit metinlerindeki Aura ile Anna Komnena’daki Aorata, Şarkîkaraağaç-Õras/Uğras (Başdeğirmen) köyüdür. Yine bir arşiv belgesindeki Firigos Mezrası, Kemer Boğazı’ndadır. Apollon ile anılan Marsyas, Maziye (Marsia) köyü yakınından kaynayan ırmak olup, Apollon-Marsyas efsanesi Yunanlılar tarafından uydurulmuş olmalıdır. Kelene’yi Kelainai’ye dönüştürdükleri gibi daha birçok değişiklik, Yunanlılar tarafından yapılmış olmalıdır (bk.Har.1).
Kemer Boğazı ve Eski Eğirdir Gölü bölgesindeki, yani Truva yanındaki birçok ismin bugünkü Ege kıyılarına taşınmış olması, Kemer Boğazı çevresindeki Akhaların (Yonan) Batı’ya göçüyle açıklanabilir (Adak, 2005: 51). Buda bize, Akhaların Truva harbinde yenilmiş olabileceğine işaret eder.
“Kapadokyalılara Yunanlılar, Suriyeli derler” (Herodotos I, 72). Kapadokya bölgesi Bozkır Çarşamba çayının şarkı olup, Suriyeliler, daha batıda Bithynia’nın şarkından geçen Parthenius (muhtemelen iki göl arasındaki) ırmağa kadar olan sahada yaşarlar (Herodotos II, 104). Bu ve diğer metinlere göre Elenler, Eğirdir Gölü garbındadırlar.
Sonuç
Kybistra, Tomarza değildir. Elen halkı Eski Eğirdir Gölü ve Kemer Boğazı çevresinde yaşamaktadırlar.
Elen (Helen) halkı adını, Kemer Boğazı’nın Kuvalia, Helena, Hellen, Ella ve Ela adından almış olabilir.
Ege uygarlığı ilk kez Kemer Boğazı ve Eğirdir Gölü çevresinde doğmuş olabilir. Eski Eğirdir Gölü ve Kemer Boğazı çevresindeki Myria, Phokaia, Ephesos, Klazomenai ve Tralles gibi birçok ismin daha sonra bugünkü İzmir çevresine taşındığına bakarak, Truva harpleri sonunda Akhalar mağlup olmuş olabilirler. Ayrıca Anadolu’daki Elen halkı (Yonan) ile Yunanistan’daki Epir halkı (Grekler), farklı halklar olabilirler.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar
Adak, Mustafa (2005): “İlkçağ’da Beldibi”, Mağara Çağından Günümüze Beldibi, M. Adak-C.G. Anabasis Y.-İstanbul, s.42-57.
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Hayton (2015): Doğu Ülkeleri Tarihi’nin Altın Çağı: Korykoslu Hayton, Çeviri: A. T. Özcan, Selenge Yay.-İstanbul.
Herodotos (2015): Herodot Tarihi, Türkçe M. Ökmen, sunan A. Erhat, Remzi Kitabevi, 11. Baskı-İstanbul.
Homeros (Mart 2014): İlyada (Ίλіάς), Çeviri: Azra Erhat- A. Kadir, Türkiye İş Bankası yayını-İstanbul.
Khalkokondiles (Halkokondiles), Laonikos (2014): The Histories, 1. Bölüm, Çeviri: Anthony Kaldellis, Londra.
Khoniates, Niketas (1995): Historia, Çeviri: Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Remsi (Ramsay, W. M.) (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Topraklı, Ramazan (2023a): “Mukaddes’e, Barış’a Yürüyüş”, dikGazete (erişim 20 Aralık 2023).
https://www.dikgazete.com/yazi/mukaddes-e-baris-a-yuruyus-5975.html
Topraklı, Ramazan (2023b): “Değişen Coğrafya ve Arzava Memleketleri”, dikGazete (erişim 20 Aralık 2023).
https://www.dikgazete.com/yazi/degisen-cografya-ve-arzava-memleketleri-5994.html
Topraklı, Ramazan (2023c): “Yukarı Memleket, Kutsal Arzava”, dikGazete (erişim 20 Aralık 2023).
https://www.dikgazete.com/yazi/yukari-memleket-kutsal-arzava-6201.html
Topraklı, Ramazan (2023d): “Bir Yanlış Arkeolojik Kazı Daha: Aigai”, dikGazete (erişim 20 Aralık 2023).
https://www.dikgazete.com/yazi/bir-yanlis-arkeolojik-kazi-daha-aigai-6331.html
Tozan, Murat (2016): “Cicero’nun Cilicia Valiliği”, Cedrus- The Journal of Mcri, Cedrus IV, s.105-126.
Umar, Bilge (1993): Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Har.1: Coğrafi Değişim, Küçük Firikya, Kuvalia, Thrakesia temi, Kıral Yolu (via regia), Tarihî Yollar (Roma Askerî Yolu, Arinnanda Yolu).
Ramazan Topraklı 10 ay önce
Ramazan Topraklı 11 ay önce