Öncü bir kadın, Şefika Gaspıralı

ÖNCÜ BİR KADIN, ŞEFİKA GASPIRALI:

İsmail Gaspıralı'nın sekiz çocuğu olmuştur. Rıfat, Şefika, Behiye, Leyla, Danyal, Nigâr, Mansur ve Haydar. Leyla küçük yaşlarında vefat eder. İsmail Bey’in büyük oğlu Rıfat, 1914’ten sonra Tercüman gazetesi ve matbaa ile ilgilenir, 1924’te Kırım’da vefat eder.

21 Kasım 1886 yılında Kırım’ın Bahçesaray şehrinde dünyaya gelen[1] Şefika Gaspıralı’nın babası Türk Dünyasında “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” düşüncesiyle tanınan İsmail Gaspıralı, annesi ise Kazanlı Akçuralar ailesinden İsfendiyar Bey’in kızı Zühre Hanım’dır. Şefika Gaspıralı, aynı zamanda Türkçülük akımının önde gelen temsilcilerinden olan Yusuf Akçura'nın halasının kızıdır.[2]

Büyük kızı Şefika hanım 1906 yılından itibaren Gaspıralı’nın nezaretinde Âlem-i Nisvan (Kadınlar Dünyası) dergisini çıkarmaya başlamıştır. Bu dergi Rusya Türklerinin çıkardığı ilk kadın dergisidir. 1910 yılına kadar yayın hayatına devam eden Âlem-i Nisvan, sekiz sayfa olarak haftada bir veya iki haftada bir çıkarılmıştır. Adından da anlaşıldığı üzere dergi yalnızca kadın ve aile ile ilgili konulara yer vermiştir.[3]

Zaten Şefika Hanım’ın anılarından da anladığımız üzere babası İsmail Bey’in ortaya koyduğu usul-ü cedit akımına göre eğitim almıştır. 1884 senesinde Kırım Bahçesaray’da kızlar için açılan ilk usul-ü cedid okulunun öğretmeni de Gaspıralı’nın kız kardeşi Selime-Pembe Hanım olmuştur.[4]

Şefika Gaspıralı’nın çocukluk yılları babasını Tercüman gazetesine yardım için evlerinin avlusundaki matbaada gazete katlayıp, pul yapıştırıp, adres yazmakla ve hep babasının yanında onu izleyerek geçer. Gençlik yıllarına baktığımızda ise yine Tercüman gazetesi için bu defa yazılarını tashih eden, çeviriler yapan 1903 senesinde de kadınlar için ilk defa makale kaleme aldığını görüyoruz. Kısacası gazetecelik yapmak Şefika Hanım için babasıyla daha fazla birlikte olmak ve yükünü paylaşmakla eş anlamlı hale gelir.[5]

1917 senesine gelindiğindeyse artık Rusya’daki Kadın Hareketi’nde aktif bir mücadele dönemi başlamıştır. Bu son aşamada Türk Kadın Hareketi’nin temsilcileri, siyasal alanda da eşitlik arayışına girmişlerdir. Rusya-Müslüman Türk Kadınları Kongresini organize ederek kendilerine dair  devamlı tartışılan meselelerle ilgili kararlar almışlardır. Aynı yılın Haziran ayında ise Müslimeler Komitesi kurularak bu komite aracılığıyla kadınların tüm hukuki haklarını savunmak ve kadınların sosyal,siyasal,toplumsal hayata katılımlarını sağlayacak gereklı bilim ve bilgileri öğretmek, kadınların hukuki kazanımlarını korumak için kongrede alınan kararları uygulamaya koymak gibi amaçlara tüzüklerinde yer vermişlerdir.[6]

Şefika Hanım bir kız öğretmen okulunun açılması için girişimlerde bulunmuş ve 1917 yılında Akmescit şehrinde “İsmail Bey Gaspıralı Darülmuallimmatı” (Kız Öğretmen Okulu) açılmıştı. Okulun müdürlüğünü Şefika Gaspıralı üstlendi. Onun kadın hareketindeki arkadaşları Zeynep Amirhan öğretmen, İlhamiye Tohtarova ise müdür yardımcısı olarak çalıştı. Darülmuallimmatın öğrencileri, Nenkecan el yazma dergisini çıkardı.

1917 yılında “Akmescit Kadınlar Komitesi” kuruldu ve kadın komiteleri tüm Kırım’a yayıldı. Aynı yıl Kadınlar Kongresi toplandı ve kongre sonunda merkezi komite oluşturuldu.

Kırım Merkezi Müslüman Kadınlar Komitesi Başkanı İlhamiye Tohtar, kâtibi Zeynep Amirhan oldu. Komite vasıtasıyla kadınlar, dini, hukuki ve siyasi pek çok kazanım elde etti

Komite, 1. Kırım Tatar Milli Kurultayı seçimlerine katılma kararı aldı ve Kurultay’a beş kadın milletvekili girdi. Bunlar; Şefika Gaspralı, İlhamiye Tohtar, Hatice Avcı, Anife Bodaninskaya ve Emine Şabar’dı.

Bu seçim, Türk ve Müslüman dünyasında ilk kez kadınların milletvekili olması bakımından tarihe geçmişti. Birinci Kurultay’da kabul edilen 18 maddelik anayasanın son maddesi Kadınların Seçme ve Seçilme Hakkı ile ilgiliydi.[7]

Kendisi de Kırım kökenli olan yazar Serra Menekay’ın “Şefika” isimli kitabında belirttiği üzere;

“Bunca çetin mücadelelerin kazananı olan Şefika Gaspıralı 1917 yılında Gözleve’den milletvekili olmuştu. Bu hadise Türk Dünyası Kadınları için oldukça önemliydi. Çünkü Atatürk’ün kadınlara seçme ve seçilme hakkını sağlamasından tam 17 yıl önce bir Türk kadını Kırım’da milletvekili seçilmişti. Üstelik o tarihlerde dünyada sadece Finlandiya, kadınlara seçme ve seçilme hakkı vermiş…” iken.[8]

Toplam 76 milletvekilinin katıldığı seçimlerde Şefika Hanım, Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Abdülhakim Hilmi ve Hacı Bedrettin Beylerle birlikte (16 karşı oya 46 kabul oyuyla) Başkanlık Divanı üyeliğine getirilmişti.[9]

1917 İhtilali, Rusya Türkleri için fırsat olarak değerlendirilmiş olsa da ancak yeni kurulan rejim, Rusya Türkleri’nin amaçlarını yerine getirmesine imkân vermemiştir. Böyle bir ortamda hayatı tehlikeye giren Şefika Gaspıralı, Alem-i Nisvan dergisini yeniden yayın hayatına kazandırmayı planlarken Azerbaycan’a gitmek zorunda kalmıştır. (Zaten Gaspıralı’nın çocuklarından, Şefika ve Nigâr hanımlar, Mansur ve Haydar beyler, Rus ihtilalinden sonra Türkiye’ye göç ederler.[10]) Azerbaycan’ın Kızıl Ordu tarafından işgal edilmesinin ardından Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Başbakanı Nesip Yusufbeyli kurşuna dizilerek öldürülmüştür. Bu durumun üzerine Türkiye’ye giden Şefika Gaspıralı, 1930 yılında Kırım Tatar Kadınlar Birliği’ni kurmuş, Kızılay’da çalışmalar yürütmüş, Kırım ve Emel Dergisi’nde makaleler yazmıştır. Rusya’daki Türk Kadın Hareketi’ni kitap haline getirmeyi amaçlasa da ömrü yeterli gelmemiş ve 1975 yılında vefat etmiştir.[11]

31 Ağustos 1975 tarihinde vefat eden Şefika Hanım’ın Türkiye’de geçirdiği yıllara ekonomik sıkıntılar hâkim olmuştur. Yokluk ve çaresizlik durumunda kaldığı uzun bir zaman diliminde aralarında Darüleytam (Çocuk Esirgeme Kurumu) ve Hilal-i Ahmer (Kızılay) gibi kurumların bulunduğu pek çok geçici işte çalışmıştır.

Şefika Gaspıralı, Türk kadınının millî ve medeni uyanışının önemli bir sembolüdür. Kadınlara cinsiyet kimliği ekseninde yüklenen geleneksel rol kalıplarının ötesinde niteliklere sahip bireyler olmalarını teşvik eden çok yönlü katkıları bulunmaktadır. Yayıncılık sahasıyla başlayan bu katkıları, siyasî faaliyetleri ile birleştirerek babası İsmail Gaspıralı’nın ideallerinin tamamlayıcısı olmuştur.[12]

.

Rıdvan Aras, dikGAZETE.com

-Zühre Hanım, Gaspıralı İsmail Bey, Fatma Hanım, Rıfat ve Şefika Gaspıralı. 1890

-Şefika Gaspıralı 1901