NİŞANYAN TÜRKİYE YER ADLARI SÖZLÜĞÜ HAKKINDA
Öz
Makalenin amacı, Sevan Nişanyan’ın 2020 yılında yayınlamış olduğu Türkiye Yer Adları Sözlüğü adlı kitapta bulunan bazı yer adlarına dört yıllık bir gecikmeyle katkı vermek ve bu konuda bazı yanlışlara dikkat çekmektir. Bunun için de sadece bildiğimiz ve çalışma alanımız dâhilindeki yer adları üzerinde durulacaktır.
Isparta’ya Tâbi Bazı Yer Adları
01. Isparta, 1159 yılı Kinnamos’ta Sarapata Mylonos, MÖ 500’ler Farsça Isparda [Yun. Lydia] geçer. İbn Bibi ve İbn Battuta Sparta derler. Mora’daki Sparta adı, muhtemelen Isparta adından alınmıştır. 1892’de merkez ilçenin adı olan Isparta, Hamidabad olmuş; 1926’da da hem merkez ilçe, hem de ilin Hamid olan adı Isparta yapılmıştır. Isparta adının Baris, Barida, İs Barida ile hiçbir ilgisi yoktur. Baris, Keçiborlu Kılıç köyü Farı örenidir.
02. Davraz dağı, Tauros dağı demektir. Viaros ile ilgisi yoktur. Tauros adındaki t-d, u-v, o-a, s-z olmuştur.
03. Yılanlı adı [Aksu-Anamas], bir aralık İlanlu olarak kullanılmıştır.
04. İslamköy [Atabey-Ağros], 1530 tarih ve 438 Nu. MVADI’de Kāfir köy zikredilir. Böcüzade, Rumların şehirde yerleşmeleriyle sonradan İslam iskân edildi der. Ağros adı, 1338 [1922]’de TBMM tarafından Atabey yapılmıştır.
05. Eğirdir için çıkıntı anlamına Akrotiri’den gelme Eğridir de, felek ve dönmekle ilgili Eğirdir adı da doğrudur. Ebû’l-Fidâ “Hamidoğulları’ndan Felekü’d-Dîn isimli bey bir şehir inşa ettirdi; ismini de Felek-bâr koydu ve harfleri kodlayarak bâd değil” bâr der. Kale anlamına olan bâr, zamanla bor olabilir. Zira b harfinden sonra gelen a harfi o harfine dönüşebilir. Eğirdir’in Felekiyye, Denizli, Laodikya, Lâdik, Laodise, Lykia, Hierakoryfitis gibi birçok adı var.
06. Bağören, Luma, Limmoşir, Leimmokheir, Ablistan, İlime, İlama, Phokai, Fuke, Aigai [MÖ 1000].
07. Barla [Parlais]: Yeni Truva [Neutrouja] [MÖ 1000], Eski Tralleis [MÖ 400], Seleukeia, Olbia, Antiocheia, Attaleia [MÖ 3. A.], Sart, Andronikopolis, Pithekas, Derebol/Tripolis [MÖ 11.-13. A.]. Boyalı önü Apameia [İzmir].
08. Gökçehüyük, 1844-45 Bonos, halk arasında Banıs söylenir. Banos, Avarlar’dan beri Türk adı [Kinnamos].
09. Gelendos adına üçlü kararnameyle 1930’da “t” eklenir], Leontos [Arslanlar] veya Goe Leontos [Büyüleyici Arslanlar] adından türemiştir. Ahmet İbn Kayıklıg’ın 907 yılındaki seferinde el-Leys [Arslanlar] zikredilir.
10. Afşar, 1530, 1944/50 Afşar. 11.-13. Asır Artake [?]; Kyzikos [Cyzicos], Kızık Bağları Aktaş örenine yerleşir. Afşar “İbrik Çukuru” mevkisinin adı, “obruk çukuru” adından bozulmuş olmalıdır. Zira bölgede pek çok obruk var.
11. Bağıllı, 1530, 1570 Bağlu, 1944/50 Bağlı. Eski [Vetus] Beudos ise Afşar ile Bağıllı civarına yerleşir.
12. Balcı, 1530 Balcı. Balcı çiftliği, Salih, Hafız İbrahim Demiralay ailesinin çiftlik çalışanlarınca tekrar köy olur.
13. Keçili, 1530 tarih 438 Nu. MVADI’de var. Boşalan köye, 20. Asrın başında Karaçakal aşireti iskân edilir.
14. Köke, 1530 Köke. Köke adı muhtemelen 13. Asır, Nogay’ın oğlu Goke ile ilgilidir [Pahimeris].
15. Madenli, 1530 tarih 438 Nu. MVADI’de hatalı olarak Kütrenek [Kötürnek olacak] okunmuş. Komşu köylerin Kötürnek, Kötü-örnek diye şaka etmesi üzerine 1955 yılında Çataklı, 1956’da da Madenli yapıldı. Alexiad, s.480’deki Kotoiraikia Kötürnek olup, Remsi Hellespontus’da gösterir. Sevan’ın Yunanca dediği Kotoiraikia için B. Umar Helen dilinden değil der. Kötürenek, Türkçe yükseltilmiş, kaldırılmış, yâni kale demektir. El-İdrîsî’de [1100-1165] [Hısnu’l-Meclis], yâni toplantı kalesi; İbn Hordazbih’te [847] el-Alemeyn [iki işaretli] kaydedilir. Kötü-ternek veya Kötürnek DLT’ye göre “toplantı damı” [toplantı kalesi] demek olabilir. Kötür, Kötür/Kotur kalesi, Kötürün Hanı gibi yer adları var. 1176 Miryokefalon harbinde Sultan Kılıcaslan’ın karargâhı buradadır ve Sultan için “kötürüm” denilir. Rahmetli babam, “bizim köyü kuran adam kötürümmüş” derdi. Hâlbuki köyün tarihi MÖ 3000’lere kadar gitmektedir. Sevan’ın Şarkîkaraağaç dediği Hadrianopolis Kötürnek’tir. Koterinus [Ahmed], 1245’lerde Selçuklu’ya burada isyan etti. Hadrianoutherai, Adrianople, Akhyraous, Akharaka, Kharax, Alexandır Kharax, Trajanopolis ve Carabba [İbnü’l-Esîr] gibi adları kaydedilir. Amorion’un 47/44 mil şarkı ve ana tanrıça Kybele ile ilgili Pessinus da burası olmalı.
16. Yenice köy [Yeñice]. Pion Tepesi [Yağ saklanan Tepe], Tzybritze, Cybrilcymani, Yağcı Sivrisi, Bet-Toman [Beth Thomas], Didymai, İki Tepe kalesi, Ginglarion, Chateau Cingulaire, Kelainai Hisarı, hepsi Yeñicesivrisi’dir. Kelainai [Keleneus] de Yeñicesivrisi ile Kemer Boğazı arasındadır. Sevan Hoca bunları daha iyi yorumlayacaktır.
17. Yenice Derbendi, Zybrize Clisura, Sybrize, Kleisoura ve Taurokomos [Toros Geçidi], hepsi aynı yer.
18. Kemer Boğazı: Hellespontus, Firikya Hellespontia, Firigos Boğazı, Kibotos, Myriokephalon [binlerce su gözü olan yer: Kırkgöz], Meltinis [Malatyalı: Battal Gâzî] Bölgesi. Bu boğazdaki ırmak üzerinde bulunan köprünün, Yenice Köyü Köprüsü, Zompos [kambur/ kemer: Kibotos] ve Pontogefyra [Boğaz Köprüsü] gibi adları var.
19. Kemer Boğazı’ndaki ırmak derindir [Bathys Rhyax]; burgaç, eğrim veya anaforlar yaparak akar [Anna, 1996: 442], zira ırmak yatağında eğrimler [katabatara] var. Bugün dahi gölde çok sayıda eğrim var [Kâtip Çelebi].
20. Gümüşgün [Gönen] için Aporidos kome yanlıştır. Aporidos kome, Kemer Boğazı’nın batı yakasındadır.
21. Keçiborlu, Uluborlu adına kıyasla “küçük borlu” olabilir. Farı [Baris] öreni, Keçibolu Kılıç köyündedir.
22. Kaplanlı [Keçiborlu] adının evveli Eber. Eber adının Sevan’ın da dediği gibi Ebraïke ile hiçbir ilgisi yoktur.
23. Senirkent, dağ eteği veya señir [sınır] ile ilgilidir. 12. Asırda Bizans sınırındadır. Semerkant da derler.
24. Akkeçili, 1530 tarih 438 Nu. MVADI’de Akçakeçili zikredilir. Aporidos-kome, buraya yakın olmalıdır.
25. Başköy, İbn Hordazbih [847] ve 1530 tarih, 438 Nu. MVADI’de Belisiye, halk arasında Bisse söylenir. A. Nimet Kurat, Bisse, bir Peçenek adıdır der. 10-11. Asırlarda bölgede çok miktarda Peçenek vardır.
26. Garib, garp [batı] anlamınadır. 847’de Karyetü’l-Harab [Arapça karşıt köyler] geçer. Şimdi göl altında kalan Kemer Boğazı’ndaki ırmağın şarkı Asya, garbı ise Avrupa’dır. Yâni batı [Avrupa], doğunun [Asya] karşıtıdır.
27. Gençali, Böcüzade’de Genceli yazılır [1906]. Koyungözü Baba burada yatır. Eski Genceli, Bozdurmuşbeli ve Bizans Askerî Yolu üzerindedir. Gordou Komi, Juliopolis, Boulgarophygon, Basileon, Basilio ve Kinnaborion gibi isimler bu civara yerleşirler. Firikya Salutaris’teki Kinnaborion Geneli olamaz. Basileon Gölü Hoyran Gölü’dür.
28. Uluğbey: MÖ 1400 Millavanda [Uluğbey’in 4 km güney-batısı], MÖ 320 Antigonia, MÖ 300 Nikeia, MÖ 189 M. Vulso Lagoen, 10.-13. Asır Nikopolis, Nikaia, Küçük İznik, Lampe, Dristra, Plyristra, Nimphaion, Pentapolis, Pentakheir, Stektorion, Eukhaita, Dorostolon, Theodoropolis. Buradaki Sosandra manastırında iki imparator yatır. İlegüp, Ulugüp, Uluköy, Çanlı-kilise, İt-kara ve Işıklar [Φωτα/ Phòta?] gibi onlarca adı var.
29. Yassıören, Yassıviran, Tzamandos, Tymandos, Tablonda, Malagina, Rumların Melangeia’sı [12. Asır].
30. Şarkîkaraağaç, Kara-yığaç, nâmı diğer Oğrak Türkleri tarafından kurulmuştur. 847’de Mercü’ş-Şahm, yâni Akça [kale] çayırlığı; 10. Asırda Şekend, Selenkendi, Silindi, 15. Asır Akça-kale, Karaağaç, Yalvaç Karaağacı. 838 yılı Uluborlu’dan sonra Anatolikon [Asya] Eyaleti merkezi oldu. 1402 Timurlenk’in oğlu Şah Ruh burada kışladı.
31. Arak, 1944/50 Arak, 1842 Arak. Tekmorion yazıtlarındaki Reko-kome olabilir (Remsi, 1960: 462).
32. Başdeğirmen, 1842 Uğras, 1530 Ovras, 1114 Aorata [Alexiad], MÖ 1400’ler Aura [Hitit metinleri].
33. Çiçekpınar, 1944/50 Donarşa, 1530 Tunaşah [yanlış okuma], 1842 Doñarşa. Doñar-şah olmalıdır.
34. Göksöğüt, 1950 Nudra; 1842 Nudura; 1530 Nudra, 438 Nu. MVADI Lodre [Todre] yanlış okunmuş. Kiepert 1912’de Nudura adını hatalı olarak Mudura yazar ve Sevan Hoca da hatalı olarak Yunanca der.
35. Yakaemir, 1842 Yakaemir, 1530’da Yaka-Eymür. Halk Yakambir olarak söyler.
36. Yukarıdinek, Uludinek değil, Ulvidinek yâni Yukarı Dinek demektir. Halk Yukarı Dinek der.
37. Uluborlu, Ulu bar-lı, yâni Ulu kaleli. Borlu adı kanaatimce “bar = kale” adından türemiştir. Davros adındaki a’dan sonra gelen o’nun a’ya dönüştüğü gibi, b’den sonra gelen a ise, o’ya dönüşür. Amorion, Ammûriye, Mordion, Mordiseum, Mordieaum, Margium, Apollonia [MÖ], Sozopolis, Borglu, Barglu, Burgulu, Becene, Bitzina [Alexiad], Cirimbolu, Metropolis, Vispania. Amorion adı, Mordion adından dönüşmüş olabilir.
38. İleydağı için Eldere demek yanlıştır. Eldere ve Çapalı Dinar’a bağlıdır. MÖ 189 M. Vulso: Khelidonia [Yun. Kırlangıç], 13. Asır Kouboukleia, 16. Asır İleyler, 1947/49 İleydağı.
39. Popa çayı adları: Papa, Lampes, Rhyndakos, İstros, Tuna, Khelidonia, Kıbakıb, Kırlangıç, Ammûri nehri.
40. Uluborlu Şehir çayı, Şehir suyu, Ammûri suyu, Becene [Bitzina] çayı [Alexiad].
41. Yalvaç: MÖ 3. Asır Antiocheia, Firijya Antakyası, 713 Antakya el-Muhterika, Yanık Antakya, Kekaumene, Yanık, Yalavaç, Flaviapolis, Antakya du Maeander, Küçük Atina, 1148 Küçük Antakya, 1159 Philata, Filatas, Filet, 1211 Alaşehir, Philadelphia, Alaşar, Masır [Mısır?]. Bir türküden bir mısra: “Entarisi alaca, ben varmam Yalavac’a”. Kazı Bşk. Prof. Özhanlı, “Antiocheia’daki bir mahallenin adı Salutaris” der. MS 109 Asia eyâleti vâlisi Quadratus’un Antakyalılarca taltif edildiğine dair, 2013’de Yalvaç’ta çıkan yazıt, Yalvaç’ın Asya eyâletinde bulunduğunu gösterir.
42. Aşağıtırtar, 1048 Damatriu, Damatrys, 1165’ler Atramytion [Edremit]. 1530 Karzı veya Kazri, Gazir, Gaziri, Çirişli dağı [Sigriane, Troas, Dindymon, Athos, Killene] için Gazir dağı. Tırtar, Yun. Tartar?, yâni Tatar olabilir.
43. Bağkonak, 1944/50, 1970 Örkenez, Organas, Orgas [Strabon]. 9.-12. Asır Rhageas, muhtemelen Orgas.
44. Bağlarbaşı, 1530 İl-nigi [yanlış okuma İl-bengi olacak. Bengü ili], Yelbengi, y harfi düşer. Bu ad Türkçe.
45. Bahtiyar, İbn Hordazbih [847] Mâs-i Kumâs veya Melis Kumis, 1530 Bahtiyar.
46. Çetince, 1944/50 Çetince Akçaşar, Akşar, 1530 Akça-hisar, 1570 Burclu, Ak-hisar, 847 Burc karyesi.
47. Dedeçam, 1530 Manarga, el-İdrîsî [1100-1165], İbn Hordazbih [847] Rabaz-ı Konya [Konya sınırı?]. [b-m] değişimi ile Banarga [banılan yer, mola yeri] Manarga olmuştur. Konarga gibi Manarga, Yunanca değil, Türkçe.
48. Eğirler, 1530’da Eğriler olup, halk arasında Eğirler’e dönüşmüştür. Halk, esas adımız Eyiler der.
49. Gaziri, 1530’da Karzı okunur; Aşağı Tırtar köyünün yerindedir. Niketas’da Edremit [Atramytion], Peçenek tarihinde Damatrui zikredilir. Önündeki adaya Gaziri Adası denilir. Bu ada 1530’da Hoyran ovasında bir tepedir ve buradaki köyün adı Akça-kilise. Alexiad’daki adları ise Bergama, Aspra ve Apros.
50. Gökçeali, Genceli değil. Halk, Göğceli [Gökçe ili] der. Buranın göl ve Gaziri tarafında Khliara var.
51. Hoyran, Farsça. Zira, İran-Kazvin’de Hoyran adlı bir köy var. Firikya valisi Oğul Kyros’un sarayı, Kemer Boğazı doğu kıyısındaki 985 rakımlı Asarbaşı tepede, Büyük Kıral Serhas’ınki ise Yenice Sivrisi batısı Marsyas’ın kaynakları yanındadır. Hoyran, bir bölge ve ilçe adı. Gölün Rhocran, Aurockran adı Hoyran adıyla ilgili olmalıdır.
52. Hüyüklü için komşu köyler Yüklü der. 1530 Öyüklü. Yük, yuğ ve yüñ ise, öyük, eyük veya höyük demektir.
53. Kırkbaş adı, 15-16 Asır Kırkbaşoğlu Mustafa ile ilgili olup, Miryokefalon adıyla ilgisi yoktur.
54. Koruyaka, 1530 Ağani [?] mezrası, 1570 Ağabî, 1944/50 Ağap, Yunanca değil, Ak Alp veya Ağ-ab [Aksu].
55. Kozluçay, 1530, 1570 Gele-germi [sıcak kale], köyde önceden sıcak su var.
56. Körküler, 1530 Geşdikler [yanlış okuma olmalıdır], 1570 bir yerde Kesdikler, diğer bir yerde ise Körkiler okunmuştur. Kör- mezar, körki [görgi, görgü] mezarlık demek olmalıdır. 1944/50 Görgüler.
57. Kumdanlı, doğrusu Gundanlı, Gundan Bey lakabını Ganzaenos [Gundan] kentinden alır. Bilâhare Kundan beyin aşireti Kundanlu aşireti olur. Yalvaç Devlethan Camii’ni [Yaka Camii], Kundanoğlu Devlet Han tamir etmiştir.
58. Özbayat, 1944/50 Gemenbayat, 1530 Bayad,10-13. Asır Sultandağlarının köyün üstündeki kısmı, Men tapınağının bulunduğu dağın adı Kiminas dağlarıdır. Remsi [Ramsay] bu dağları Balıkesir’de göstermiştir.
59. Özgüney, 1944/50 Gemengüney, 1530 Kemen, 10-13. Asır köyün üstündeki dağın adı Kiminas dağları.
60. Sağır, 1944/50 Sağırköy, 1530 Sağur, Şeyh Sağır zaviyesi, 15-16. Asır Kermeşkibeli [Karasağırbeli].
61. Yağcılar, 1944/50 Yağcılar, 1530 tarih 438 Nu. MVADI’de Yaycılar.
Afyonkarahisar’a Tâbi Bazı Yer Adları
62. Merkez: Şehrin adı Karahisar [koca, güçlü, kuvvetli] ve Selçuklu veziri Sahip Ata’dan dolayı Karahisar-ı Sahip iken, vilâyette afyon [Yun.] bitkisinin çok ekilmesinden dolayı Afyonkarahisar yapılmıştır.
63. Akçin, muhtemelen Akça İn [Mağara] adından türemiştir.
64. Belkaracaören, Çay Karamık-Karacaören ve Bozdurmuşbeli: Şuhut Karacaören gibi üç Karacaören var.
65. Çayırbağ veya Sipsin’in MÖ 301 İpsos harbiyle hiçbir ilgisi yok. İpsos, Firikya Salutaris bölgesindeki Köke köyü İp Kuyusu mevkiindedir. Burası Firikya Valisi Antigones’in MÖ 333’de zaptettiği Kelainai Hisarı yanındadır.
66. Olucak adı, muhtemelen Olukçuk, yâni küçük oluk [çeşme] adından türemiştir.
67. Bayat, HGM ait 1944/50 tarihli bir haritada Ham Barçın; 1279 Mayısı; İbn Bibi’de Amurriye havalisinde bulunan Barçınlı bölgesi; Bayat yakınında bulunan Hüsrev Paşa Hanı da, halk arasında Han-ı Barçın zikredilir. İbn Bibi Amurriye’nin yeri konusunda yanılmaktadır; zira Amurriye veya Ammûriye çok açık Uluborlu’dur.
68. Bolvadin, 1085’ler Peçenek harplerinde ve 1098, I. Haçlı seferinde Polybotos [bol otlaklı] kaydedilir.
69. Kırkgöz Köprüsü, 1279 Mayısı; İbn Bibi’de Sakarya nehri köprüsü, Bolvadin ise Molifdun yazılır.
70. Çay ilçe merkezinin adı 847’de Denus/Denur zikredilir. Holmi, Olmi ve Omai, Çivril-Homa olmalıdır.
71. Çayıryazı, Geneli, 1530 tarih 438 Nu. MVADI’de Pınarluca karyesi olmalı. 740’da Battal Gazi, 13200 askeri ile burada şehit düşmüştür. Köyün eski yerleşim yeri olan höyüğün üzerindeki Hüseyin Dede Türbesi ona ait. Firikya Salutaris’teki Kinnaborion adının Geneli ile ilgisi yolmayıp, Kinnaborion, Senirkent-Genceli civarında aranmalıdır.
72. Ziyaret Pınarı: 1530’da zikredilen bu yer Geneli köyündeki Pınarbaşı olmalıdır. Köreke dağının eteğindeki Ziyaret Pınarı’nın 20-25 m yanında, Selçuklu Sultanı Alaeddin Siyavuş’un 4.00x 11.30 m ebadında mezarı var. Ziyaret Pınarı adını, Battal Gazi veya Siyavuş’un mezarlarından almıştır. İki mezar arası 400-500 m kadardır.
73. Eber adının Ebraïke ile ilgisi yoktur. 1097 Haçlı seferindeki Ebraïke Şuhut, Augustopolis Çobankaya’dır.
74. Göcen, tavşan yavrusu demektir. İnce Memet buralıdır. Oğlu İnce Ramazan 20-25 yıl önce ölmüştür.
75. Karacaören, Karamıkkaracaören, el-İdrîsî’de Belumin; Attaleiates’te Polemon, Ades; Alexiad’da Hades geçer. İmparator M. Bringas ile İsaakios Komnenos’a bağlı birlikler arasında 20 Ağu. 1057 tarihinde yapılan kanlı harp burada vukû buldu. 1052 civarı Adrianople [Kötürnek] yanındaki Peçenek-Bizans harbinde ağır yaralanan ve Peçenek Kulun’un tedavi ettiği [Kurat öldü der] Yalvaç valisi Katakalon Kekaumenos, bu harbin bir kahramanıdır.
76. Dinar ilçe merkezinin Kelainai ve Apameia ile hiçbir ilgisi yoktur. 1530’daki Siyakat hattı Giñler okunması gerekirken, “kâf-i nun” yüzünden hatalı olarak Geyikler okunmuştur. Eskiler buraya Giñler veya Diñler/ Diñiler der. 5.6.1289’da Günler/Günüler/Gingler; MÖ 189 Vulso’nun seferinde Dinia/Dinies kaydedilmiştir.
77. Avdan, su ile ilgili olmalıdır. Zira ab, av olarak da okunur. Kötürnek’te suyu bol mevkii için Avgan deriz.
78. Çapalı, Türkmen köyü. Eskiler ben için men derdi. Herodotos’un zikrettiği Kıral Yolu’ndan kalıntılar, köyün Uluborlu çıkışındadır. Çapalı gibi olmasa da benzer kalıntılar Gelendost-Köke’de de var. Çapalı’da ikisi Cami direklerinin tabanında, birisi de okul bahçesinde olmak üzere üç Miltaşı var. Bir de köyün üst başı, Aygündüz çeşmesi yanı, 1035 yılı dikilmiş bir taşın tercümesini önemine binaen veriyorum: “Appolonialıların, Lycialıların, ve dağlı Trakyalıların meclisi ve halkı; 19 uncu defa belediye reisi, üçüncü defa konsül, yurt atası, en büyük ruhani reis, mukaddes Nerva oğlu, mukaddes Partoğlu Trayanos'un oğlu necip Trayanos Adriyanos İmparator Kayserin ve bütün ailesinin halas ve ebedi ikameti için yerli tanrılara” [Remsi,1960: 187]. Appolonia Uluborlu, Lycia Eğirdir Gölü yanı ve Eğirdir, Dağlı Trakya [aynı zamanda Thrakesia teması] ise Barla ve Kemer Boğazı bölgesidir.
79. Pınarlı köy. Norgas deresinin Orgas nehri [bence çay] ile ilgisi yoktur. Orgas, Yalvaç-Bağkonak [Örkenez: Organas] köyünden adını alan ve köyün yaslandığı Sultan Dağlarından doğan, yörenin en uzun çayıdır ve kolları üzerinde hâlen bir baraj [Sücüllü], 10 gölcük [gölet] vardır. Tarihçi küçük bir dereye Orgas diyebiliyor; hayret! Orgas çayının getirdiği teressübat önce iki göl arasındaki nehir yatağını, sonra da eski Eğirdir Gölü’nü doldurmuştur.
80. Emirdağ için Amorion olamadığını söylemekten başka sözüm yok.
81. Hisarköy, Amorion/ Ammûriye değildir. Belki burası Kötürnek’ten gayri ikinci bir Pessinus olabilir.
82. Kızılören BB, 2019’da Remsi’nin ilk iddiasına göre Miryokefalon harbi, Değirmenboğazı’nda yapıldı dedi.
83. Sandıklı adının Apameia Kybotos çevirisi: “Sandıklı Apameia” ile değil, Sanduk Beyle ilgili olmalıdır.
84. Emirhisar, Eukarpia, Menteş Stektorion değil; Eukarpia Belkaracaören, Stektorion ise Senirkent Uluğbey’e yerleşir. Timurlenk 1402, Kanunî 1521 Rodos seferinde Karasandıklı’dan geçtiler. Karasandıklı Brouzos, Koçhisar Hieropolis ve Yanıkören Otrous bir iddiadır. Pentapolis, Firikya Salutaris’te olup, Senirkent Uluğbey köyüne yerleşir.
85. Kusura, Klisoura [Derbent] olamaz; zira burası ovada ve anayol üzerindedir. 1530’da Kocıra okunmuş.
86. Sinanpaşa ilçesinde büyük ve küçük Sıçanlı ovaları var. Rodos seferi sırasında Kanuni buradan geçti.
87. Başkimse: 1402’de Timulenk’in geldiği ilk Ayasuluk bu köy olup, Başkilise adından bozulmuştur. Onun 1402 sonu geldiği ikinci Ayasuluk [Efes] ise Selçuk’tur. 3. Ayasuluk [Apasa] ise Gelendost-Ayapa Höyük önündedir.
88. Sultandağı. Yakasinek, Yaka Hasanek. Hasan-ek, Küçük Hasan. İsim sonundaki ek, Farsça küçültme eki.
89. Şuhut, İbn Hordazbih [847] ve İdrîsî [1100-1165] Hısnu’l-Yahud [Yahudi Kalesi], 1097 Haçlı seferinde Ebraïke [Yahudi], İbn Bibi’de [öl. 1286] Cuhud [Farsça Yahudi] zikredilir; halk arasında ise Çıfıt olarak söylenir. Synnada ise Şuhut’un üç km kadar güney-batısında bulunan Mahmutköy’dedir.
90. Anayurt: Doğru adı Alayund. Bir zamanlar Dadastana olup, İmp. Jovian 364 Şubatında burada öldü. 740 yılında Çayıryazı harbinde yaralanan Battal’ın Yrd. Malik b. Şebib de, Sinnada’ya çekilirken burada şehit düştü.
91. Arızlı köyünün Kedrea, Cedrea, Kidros [1116] ve Germe/Gereme [847] gibi adları var. Germe adı köydeki bir sıcak kaynaktan gelmektedir. 1116’daki kale beyinin adı Boğa’dır. İdrîsî’deki ez-Zahrek adı da Arızlı olmalıdır.
92. Balçıkhisar, Toprakkale gibi, kerpiçten yapılmış hisar olmalıdır ve bölgede çok sayıda Balçıkhisar vardır.
93. Çobankaya köyünün Kalamos ve Augustopolis adları var. 847’de orman içinde Kalami denilir. Şuhut-Kali çayı Kalamos adıyla ilgili olabilir. İdrîsî’de Calamata/Calmata, Alexiad’da Xerogypsos [Kuru-kireç] denilen çay olmalıdır. Bu çay üzeri ve Karamıkkaracaören köyü sınırındaki bir Roma köprüsünün adı Kuru-Musa köprüsüdür.
94. Demirbel, Çoru, Hacı Yakup gibi adları var; Alexiad’da [1085-90’lar Bizans-Peçenek harpleri] Tzouroulos, 847 Sind/Südd okunur. Umar, Çoru için Çorlu der ve Hoyran Gölü civarındaki harpleri malûm Trakya’ya taşır.
95. Karacaören, Karacaviran. Köy içinde, yakındaki Bizans Askeri Yolu’ndan getirilmiş büyük bir mil taşı var.
96. Mahmutköy, Synnada öreninin bulunduğu köydür. HGM ait 200 bin ölçek, 1947/1949 tarihli bir haritada Mamut, Sünni viran Hr. [harabe], 1912 tarihli Kiepert haritasında ise Çıfıt kasaba: Synnada yazılmıştır.
97. Oynağan, Oyniğan ve Oynan, Eumeneia adından gelmedir. Eumeneia Çivril-Işıklı [Şeyhlu] değildir. 847 el-Alec [el-Fah, el-Fec]; İdrîsî el-Fetih; Peutinger Eumeneia. Lysias, başka yerde aranmalı.
98. Uzunpınar, 1530’da Uzun-kuyu. Köyün üstündeki dağ, 1847/49 tarihli haritada Türbe Dağı, halk arasında Köreke [Büyük Mezar] dağı söylenir. Köreke, dağın, Çayıryazı tarafındaki kısmıdır. Köreke dağının doğu eteği ve Pınarbaşı mevkiinde Alâeddin Siyavuş’a ait 4.00x11.30 m ebadında bir mezar var. Göcen yolunun güneyinde 1304 rakımlı Dede [!] tepe var.
99. Yarışlı [Bazlar]. 1089 yılı Peçenek-Bizans harplerinde Alexiad’da Rousion adlı bir yer geçer. Bu yerin 1530 yılında Şuhut’a tâbi Ma’sun [Mağdup, Ma’sup], nâmı diğer Uruzlar olduğunu düşünüyorum. Türkler Rousion’u, Uruz, Uruzlar telâffuz etmiş olabilirler. Ayrıca Alexiad’da geçen Bolvadin, Hades, Çoru ve Xerogypsos gibi isimler aynı bölgededir. Göncer, 1971 Afyon İli Tarihi’nde, bir kuş adı dediği Oruzler öreni zikreder. Bazlar da Farsça kuş adıdır. Onun için Rousion Yarışlı olabilir. Köyün kuzey doğu kıyısında “Hisar” tepe var. Umar, Rousion’u Trakya’daki Edirne Keşan’a yerleştirir. Beudos Vetus [Eski Beudos], kati olarak Yarışlı değil, Gelendost-Afşar civarındadır.
Pentapolis ve Firikya Salutaris Neresidir?
“Pentapolis, yalnız 553’te İstanbul meclisinde akdedilen imzalar arasındadır: Paulus, Mukaddes Firikya'da, Pentapolis'te Stectorion şehrinin piskoposu.” (Remsi, 1960: 150, açık. 2). Bu kayıt, Pentapolis ile Kutsal Firikya’nın aynı bölgede olduklarını gösterir; Pentapolis’teki Stectorion şehrini haber verir. Firikya Salutaris, Gelendost, Yalvaç ve Uluborlu bölgesidir. Bunu Karasubaşı oğlu Cüneyd’in 1425 yılı yürüyüşünden görelim: Cüneyt, Osmanlı’ya karşı Karaman’ın desteğini almak için kalyonla İzmir-İpsili limanından hareketle Pamfilya körfezine gelir Amorion’a [Side] çıkar. Oradan Konya’ya gelir; Karaman’la görüşür; sonra Firikya Salutaris üzerinden Laodikya’ya [Denizli] iner.
Bu kişi [Cüneyt], Amorion'a çıkageldi; Konya hükümdarı Karaman'a, bazı acil konular hakkında görüş alışverişinde bulunmak için kendisiyle buluşmak istediği haberini gönderdi. Karaman da buna 200 at ve atlarla birlikte bazı ileri gelen kişileri gönderip, gelsin diye haber gönderdi. [Cüneyt, İpsili hisarından deniz yoluyla kaçarken kullandığı] Kalyonları geriye [İpsili'ye] yollamıştı. […] Karaman onu, kendisine bir miktar para ve yaklaşık 500 asker vererek gönderdi. [Cüneyt] Ondan ayrılıp, 500 atlıyla birlik Phrygia Salutaris'i [Akşehir yöresi] geçti, [Denizli yakını] Laodikeia'ya indi (Dukas, 2008: 172, terc. Bilge Umar).
1425’de Karaman Konya’da oturuyor. Cüneyt, Karaman Beyi ile görüşmek için İpsili’den deniz yoluyla önce Side, sonra da karayolu ile Konya’ya gelmiştir. Konya’dan Denizli’ye gitmek isteyen biri, Yalvaç yanından geçen kısa [380 km] Anayol [Kıral Yolu] varken, uzun [445 km] Akşehir-Afyon-Sandıklı yolunu mu kullanır? Amorion Side mi de, Side’ye çıkan birisi Amorion’a çıkıyor? Side ile, Emirdağ’daki bir Amorion’un ne ilgisi var?
Cevap: Amorion, Hamid ilinin idare merkezi Uluborlu’dur ve Side, Antalya ve Alanya dâhil olmak üzere Hamid iline tâbidir. Bu yüzden Side’ye çıkan birisi, aynı zamanda Amorion’a da çıkmış olur.
Ankara Kazan ve Esenboğa
Sevan Hoca, Ankara-Kazan için 1915h Kazğan, DLT ise Kazgan için “sel sularının yardığı yer” Kazgan yer için “içerisinde yarlar, bataklıklar, çatlaklar bulunan yer” der. Bu tarif bugünkü Kazan adına uygun düşer. Zira Kazan, Kurt Boğazı’ndan gelen Ova-çayı kıyısındadır ve Kazan adının yemek kazanı ve kazanmakla hiçbir ilgisi yoktur.
Esenboğa adının da, Timurlenk’in kumandanıyla hiçbir ilgisi yoktur. Zira hem Boğa, hem Esen, Türklerde çok yaygın kullanılan bir isimdir. 1530’dan beri Beyşehir-Gencek kasabası yanında Esen-gâzî Beli adlı bir bel vardır. Gürboğa ve Boğa, Selçuklu beyleridir. 1402 Ankara harbinde Rüstem Togay Boğa ve İsen Timur adlı iki kumandan var, ama Esen Boğa adı olmadığı gibi Ankara harbi de Çubuk ovası değil, Haymana Culuk [Culuğ] köyü ovasında yapılmıştır [bk. Nizameddin Şamî]. Culuğ adını bilmeyen tarihçi, 1402 Ankara harbini Çubuk’a mal etmiştir.
***
Antalya-İbradı, 780 Diocaesareia/Prakana [Remsi], 1143/46/1159 Praka/Brakena/Prakana, 1240 Bragana, 1530 İvradi.
Konya-Akşehir-Gölçayır, Yağsıyan, Yağısıyan, 847 Nakuliye [Nacoleia] çayırı/kalesi [İbn Hordazbih/el-İdrîsî].
Konya-Akşehir-Engilli, 847 Karye-i Batrik [Patrik] [İbn Hordazbih].
Konya-Beyşehir, Mistheia, 847 Miskinin, Miskineyn [İbn Hordazbih], Beyşehir Gölü: Trogitis Gölü [Strabon].
-Eflâtunpınarı, 847 Ayn-ı Birgus [Pyrgos] [İbn Hordazbih].
-Yunuslar, 847 el-Cevz [Cevizler] [İbn Hordazbih].
Konya-Bozkır-Hisarlık, 838 Serûc [İsaurica adıya ilgili olmalı] [Tarih-i Taberî].
Konya-Derebucak-Çamlık, 1261 Talamani [Claude Cahen].
Konya-Doğanhisar-Koçaş, 1146 Hadrianopolis, Andrakman [muhtemelen Adrianople ile ilgili bir telâffuz].
Konya-Hüyük-Göçeri, 1261 Honas, Honaz [Claude Cahen].
-Kıreli, Koralis, Koralis Gölü [Strabon], Kıreli Gölü [Kâtip Çelebi. Beyşehir Gölü, iki parça].
Konya-Yalıhüyük-Akkise, 1530 Ak-kilise, 847 ve el-İdrîsî [1100-1165] Medinetü’l-Leben, 1291 Akşehir.
Sonuç
Sevan Hoca, çok yerde “Neticeyi bir kelime ile izah edebiliriz: ya benim eserim sırf bir hatadan ibarettir, yahut da Anadolu haritasının büyük bir kısmı tamamiyle değişmelidir” diyerek, hatalı olabileceğini baştan kabul eden bir eseri gözü kapalı kaynak almakla hata etmiştir (Resmî, 1960: 106). Tarihçiler de, tarihî kaynak metinlerle ölçüp tartmadan; olayları coğrafyayla yüzleştirmeden, bu çok kıymetli eseri kaynak almaktadırlar. Bu yüzden tamamen yanlış bir tarih anlayışıyla karşı karşıyayız. Pahimeris’e göre 13. Asrın ikinci yarısında Uluborlu-Eğirdir-Yalvaç üçgeninde hatırı sayılır bir Tatar [Yun. Ταρταρ: Tartar] varlığı var. Tırtar ve Köke [Goke] adları bu varlığa işarettir. Beni bu konuda en iyi anlayacak olan da Sevan Hoca’dır. Bazı hatalarına rağmen, bu çok kıymetli eseri bize kazandırdığı için kendilerine hesapsız müteşekkirim.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Doukas, Mihael (2008): Tarih, Anadolu ve Rumeli, Çev. Umar, Bilge: Arkeoloji-Sanat Yay.-İstanbul.
Nişanyan, Sevan (2020): Türkiye Yer Adları Sözlüğü: Index Anatolicus, Liberus-İstanbul.
Pahimeris [Pachymeres], Georges (2009): Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev. İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat-İstanbul.
Remsi [Ramsay], W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
