Vakf-ı berâ-yı meremmet-i köprü-yi āb-ı diñsüz; Orhan Pâdişâh [1324-327-362] vakf etmişdir. Çiftlik-i Savcı, der-karye-i Piyade. Hâsıl: 215.
DİNSİZ ÇAYI VE DİNSÜZ-ĀBI KÖPRÜSÜ
[Heathen Stream and Heathen Bridge]
Öz
Bu makale, Avni Öztüre’nin 1969 yılında yayınladığı Nicomedia İzmit Tarihi adlı eserindeki “Arifiye-Adapazarı arasındaki Dinsiz, ya da Beşköprü” ifadesi hakkındadır. Öztüre, Beşköprü için Dinsiz Köprüsü demekle yanılmıştır. Dinsiz Köprüsü, eski Adapazarı-Bolu yolunda ve Hendek ilçesi, Yağbasan köyü, Dinsiz Deresi üzerindeki köprüdür. Dinsiz adı, suyun kaynağı ve Hendek-Kızanlık köyü yanındaki bir Gayrimüslim yerleşimle ilgili olmalıdır. “Godless Bridge Dinsiz Köprüsü -The Tale of Beşköprü Masalı-” adlı makalemde Öztüre’ye inanmakla yanılmıştım.
Açar Kelimeler: Avni Öztüre, Nicomedia İzmit Tarihi, The Tale of Beşköprü Masalı, Dinsiz Köprüsü, Dinsiz Çayı, Ak-yazı, Hüdavendigâr, Yağbasan, Hendek, Adapazarı, Eski Adapazarı-Bolu Yolu, Yeniorman, Haraklı, Kızanlık, Balıklı, Çakallık
Giriş
Yedi sekiz ayın sonunda nihayet Sakarya’da Dinsiz çayını [deresi] bilen birini buldum. Çaykışla köyünden Yunus Bey, Dinsiz deresi, Mudurnu çayına, Mudurnu çayı da Sakarya’ya dökülür dedi. Bir gün sonra da telefonla Yağcılar köyünün önceki muhtarına ulaştım. Mustafa Koçoğlu bana yardımcı olacak. 12 Ocak 2025 Pazar günü Dinsiz çayı ve Dinsiz Köprüsü’nü görmek için, bulutlu bir havada Adapazarı Serdivan ilçesi İstiklâl Mahallesindeki evimizden D100 yoluyla Akyazı-Yeniorman’a geldik. Yağbasan köyünde kahvehane olmadığı için Mustafa Beyle Yeniorman köyünde buluşacaktık. Oradan da Hendek ilçesine tâbi Yağbasan köyüne geçtik. Dinsiz Çayı, Akyazı ve Hendek ilçeleri arasındaki sınırı oluşturuyor. Yeniorman ile Dinsiz Köprüsü arası azami 1,5-2 km idi. Ataları 93 Kırcaali muhaciri olan 1961 Yağbasan doğumlu Mustafa Bey, halkı Manav olan Türkormanköy’den evliydi.
Dinsiz çayı ve Dinsiz Köprüsü’nü gördük ve resmini çektik [bk.R.1]. Oradan tekrar D100’e çıktık ve D100 yoluyla Dinsiz çayı [bk.R.2], Kargalı Hanbaba, oradan Yayalar, E80 Anadolu Otoyolu’nun altından geçip Beyköy, Balıklı veya Çakallık deresi, Martinler, Sarıyer, Dinsiz çayı [Kızanlık suyu] ve Çamlıca [Haraklı] köyüne geldik.
Bölge ve bazı isimler hakkında malûmat
Yağbasan, üzerinde bir Tümülüs olan bir tepe üzerinde kurulmuş, manzarası çok güzel bir köy. Mustafa Bey köyün eski adı Turnik; Yağbasan adı için de, “köyde eskiden çok yağ üretilirmiş; bu yüzden Yağbasan adını almış” dedi ki, bu doğru değil. Zira Yağbasan, “yağı basan” [düşman basan] anlamında Türkçe bir isim olup, Yağbasan adlı çok yer adımız var. Benim esas merak ettiğim ise Dinsiz adının nereden geldiğiyle ilgiliydi?
Bu bölge her bakımdan güzel. Her taraf su, yeşillik ve verimli topraklar. Kendi köyüm ve çevresiyle kıyas kabul etmez. Bizler, Türkmen ve Yörük Türkler, Toros Dağlarının eteklerindeki kurak topraklara sıkışıp kalmışız. Bizim köyde bir dönüm tarlası bile olmayan çok aile var. Bizim oralar, buralara göre çöl sayılır.
Haraklı köyünde mısır öğüten değirmenci Kadir İçöz ile tanıştım [bk.R.3]. Bunlar Dinsiz Çayı için daha ziyade Kızanlık suyu veya Kızanlık deresi diyorlar. Haraklı [Çamlıca] köyü kaynak suları bakımından çok zengin. Kardelen, Hayat, Pınar, Aytaç, Elmacık ve Saka-su gibi kaynak suları, Haraklı sınırındaki Keremali Dağı’ndan süzülüyorlar. Keremali Dağı’nda Keremali Türbesi varmış. Bir gün sonra da telefonda Haraklı Muhtarı Fatih Baylan ile konuştum:
“1960’lı yıllarda Haraklı adı Çamlıca yapıldı. Çamlıca, Camili ve Köseköy, Çamlıca adıyla Belediye oldu. Şimdi tekrar köy oldular. Kızanlık için “halkı Gürcü” derler. 93 Harbi sonrası Batum’dan göçmüşler” dedi. İnternette “köyün adı 16 Mayıs 1892 tarihli Adapazarı İskân Kayıtı'nda Fethiye ve Batum Gürcü Muhaciri olarak kayıt edilmiştir. Aynı tarihli köy nüfuslarını gösteren kayıtta ise Kızanlık” bilgisi var. [SN] Yer Adları Sözlüğü: Gürcüce 19. Asır Arxva [არქსვა], 20. Asır Kızanlık der. Arxva’nın, arşiv ve yazı gibi anlamları var. Türkçe, bir şeyin bol olduğu yeri anlatan “lık” ekiyle karşılanmış olmalı. Kızanlık, kızanı, yâni çocuğu bol demektir. Kızanlık köyü muhtarı Osman Şahin [d.1975] ile telefonda görüştüm: “Köyümüzde Gâvur Harmanı adında bir mevkii var; eskiden kilise de varmış” dedi.
Eskiden [MS 1500’ler] burada, gayrimüslimlerin yaşadığı ve Dinsiz adının da, büyük ihtimal bu gayrimüslimlerle ilgili olduğu anlaşılıyor. S. Nişanyan, Timurlenk’in 1402 Anadolu seferi sıralarında Osmanlı’nın, Kayseri civarındaki Ermenileri Adapazarı bölgesine iskân ettiğini söyler. Çarığıkuru köyü de, Hendek gibi eski bir yerleşim [15.yy SN].
Hüdavendigâr-Akyazı’da, Çarığıkuru k., Çarığıkuru nehri ve Denksüz-ābı köprüsü var [166 Nu. MVAD]. Deñsüz veya Dinsüz. TT166 Nu. D. s.83’te دىكسوز ; TK. GM. 393 Nu. D, s.245'te ise ديكسوز yazılmış. Çarığıkuru nehri ile Dinsüz-ābı aynıdır. Dinsiz adı, Müslüman Çarığıkuru halkınca verilmiş olmalıdır. Belki de Deñsüz, Dinsiz olmuştur. “Vakf-ı berâ-yı meremmet-i köprü-yi āb-ı diñsüz; Orhan Pâdişâh [1324-327-362] vakf etmişdir. Çiftlik-i Savcı, der-karye-i Piyade. Hâsıl: 215”. Harak, Osmanlı/Türkçe ateş, Arapça yakmak. Haraklı ise, bir yangınla ilgili olmalıdır.
Hendek adı için Nişanyan, “15.yy Xandek [Türkçe Hendek], 17.yy Xandek Bazarı” der. Velid ise, “kelimenin kökeni F. Kandeh [خندق]. Hendak, A. barınak; hava saldırılarına karşı korunaklı yer. خندق, savaş alanında askerlerin buluşması için kazılan derin, dikdörtgen çukur. Hendak’ın vâdi anlamı da var. Asker, karargâhı kuşatılınca Hendek’e koştu; ordu, şehir surlarının etrafına hendek kazdı, bir çukur kazdı” gibi cümlede kullanılmıştır. Bizdeyse Hendek, mahsule zarar veren yeraltı sularını toplayıp atmak için tarlaların etrafına kazılan derin ve uzun çukurlardır.
Neden Dinsiz Çayı ve Dinsiz Köprüsü
Avni Öztüre Beşköprü için Dinsiz Köprüsü demekle yanılmıştı. Zira bölgede Dinsiz Çayı diye bir çay var. En eski Adapazarı-Bolu Yolu, Dinsiz çayını, Yağbasan köyünde bir köprüden geçiyor. Dinsiz çayı, bu olduğuna göre, Dinsiz Köprüsü de bu olmalı. 1890’larda İzmit yönünden gelen tarihî yol, Sakarya Nehrini Adapazarı-Rüstemler mevkiindeki Sakarya Köprüsü’nden [bk.R.4], sonra Mudurnu çayı, Çatalköprü, Yeniormanköy, Yağbasan’da Dinsiz çayını da Dinsiz Köprüsü’nden geçtikten sonra 1108 sokak adıyla şarka devam eder [bk.R.1]. Akarsular adlarını ekseriya kaynağındaki yerleşimden alır. Bazen de alttaki köy, üstteki köyün adıyla anar. Balıklı deresi için Çakallık deresi, Dinsiz çayı için Kızanlık deresi, Kızanlık suyu denilmesi gibi. Buna göre, Dinsiz çayı, Çamlıca’dan önce Gayrimüslim bir yerleşimden doğuyor olmalı. Dinsiz çayının diğer adı, Çarığıkuru nehri [bk.166 Nu. MVAD].
Mustafa Koçoğlu, bu çay feyezan anlarında çevre köylere çok zarar verdiği için, “dini, imanı yok” anlamında Dinsiz çayı denildiğini rivayet etti. Benzer rivayeti Haraklı köyünde bir vatandaş da yaptı, ama Yağbasan adında yanıldıkları gibi yanılıyorlardı. Zira, Kızanlık muhtarının, “Kızanlık’ta Gâvur Harmanı ve Kilise var demesi” daha mantıklı gelmektedir. Dinsiz adını da, Müslim olan Çamlıca [Çarığıkuru] köyü halkı vermiş olmalıdır.
Sonuç
Yukarıda açıklandığı gibi, Avni Öztüre’nin Beşköprü için Dinsiz köprüsü demesi yanlıştır ve Dinsiz Köprüsü, Kızanlık köyünden doğan Dinsiz çayı üzerinde ve Yağbasan köyündeki eski köprü olmalıdır. Bizde maalesef tarih şuuru olmadığı için Eski Şose, Eski Yol ve Eski Bolu Yolu için, 1108 sokak gibi hiçbir tarihî olayı çağrıştırmayan bir ad vermişiz. D100 Sakarya-Düzce yolunun Dinsiz çayını geçtiği köprüye de –Dinsiz adı beğenilmemiş olacak ki- Dilsiz Deresi yazan bir levha dikmişiz [bk.R.2]. Haraklı adının Çamlıca yapılması da benzer yanlışlardan. Asgari 663 yıllık olan köprü vakfı, Sultan Orhan’a ait olup, bu belge, bir bilgilendirme levhası olarak, Türkçe açıklamasıyla birlikte [R.1]’deki köprü yanına konulmalıdır. Bu köprü, eski köprünün yerindedir. Piyade ve Savcı adları ilginçtir. Yağbasan köyü evvelki Muhtarı Mustafa Koçoğlu’na teşekkür ediyorum.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar
Devlet Arşivleri Gn. Md. (1995): 1530 tarih, 166 Nu. Muhâsebe-i Vilâyeti Anadolu Defteri [166 Nu. MVAD], Ankara.
Nişanyan, Sevan [SN] (2020): Türkiye Yer Adları Sözlüğü, Liberus, İstanbul.
Öztüre, Avni (1969): Nicomedia İzmit Tarihi, Çeltüt Matbaası-İstanbul.
Topraklı, Ramazan (2024): “Godless Bridge Dinsiz Köprüsü -Pont Païen, The Tale of Beşköprü Masalı-”, DikGazete.
https://www.dikgazete.com/yazi/n-a-7017.html [erişim 13.01.2025].
R.1: Dinsiz Köprüsü: Ömer Tuna Sağlam, Mustafa Koçoğlu, RT, BHT, 12.01.2025.
R.2: D100 üzerindeki Dinsiz Çayı ve Dinsiz Köprüsü.
R.3: Haraklı. Mısır değirmeni, RT, K. İçöz. 12.01.2025.
R.4: Adapazarı’ndaki eski Sakarya Köprüsü, yıl 1890 [Avni Öztüre, 1969: 64].
Vakf-ı berâ-yı meremmet-i köprü-yi āb-ı diñsüz; Orhan Pâdişâh [1324-327-362] vakf etmişdir. Çiftlik-i Savcı, der-karye-i Piyade. Hâsıl: 215.
.
