Har.1.-Tarihi Yollar
İZNİK, GAİTA, PİTHEKAS VE SANTABARİS
Öz
Makalenin amacı, İmparator Aleksios’un 1116 seferinde zikredilen İznik, Gaita, Pithekas, Santabaris vs. yer adlarını araziye yerleştirmektir. Bu konuda Anna, Kinnamos ve Honiyates’in kayıt ve metinlerinden yararlanılacaktır.
Açar Kelimeler: İznik, Gaita, Pithekas, Santabaris, Leukeia, Armenokastron, Dorileon
Giriş
Kutalmış oğlu Süleymanşah, Bizans’a verdiği desteğe karşılık 1074/1076 yılında Sozopolis dâhil geniş topraklar fethetti (Remsi, 1960: 81, 221 açık.1, 448). Osman Turan ve Yılmaz Öztuna, bu tarihi 1075 verirler.
Bu yerler Uluborlu, Senirkent-İznik veya Lampe (İlegüp/Uluğbey), Barla, Barla-Boyalı önündeki Apameia (İzmir), Eğirdir (Laodikya), Yalvaç (Antakya, Alaşehir), Konya ve bu aradaki topraklardır.
1080’de Bursa-İznik de fethedildi, ancak 1097 yılındaki Haçlı seferinde bütün buraları kaybettik; Bolvadin ve Yalvaç’ın şarkına atıldık. Buraları geri alabilmek için Uluborlu, Eğirdir ile Şarkîkaraağaç ve Afyon, Akşehir ile Konya arasında yaklaşık iki asır Bizans ile mücadele ettik.
Onun için İmparator Aleksios, Yuannis (Jan/John) ve Manuel Komnenoslar ile olan savaşlarda zikredilen yer adlarını, Türklerin bulunduğu bölge ve yanında aramalıdır. Bursa-İznik 1331’e dek artık hiç bizim olmadı. Özetle;
1. 1084 yılında Bursa-İznik’ten yola çıkan Süleymanşah, Kemer Boğazı ve Side yoluyla Hatay-Antakya’ya gitti ve burayı fethetti. 1086’da Halep yakınındaki Ayn-ı Saylam’da (Selim) yenildi ve Caber kalesinde de intihar etti.
2. 1086 ilâ 1091 yılları arasında Uluborlu ovası, Gelendost ovası, Kemer Boğazı, Hoyran ve Eğirdir Gölleri ve iki göl arasındaki ırmak sahillerinde Türkler ile Bizans arasında çeşitli çatışmalar vukûbuldu. Bu çatışmalarda İlhan (Muhammed), Çaka ve Yalavaç Beylerin adları zikredilir.
3. 29 Nisan 1091 tarihinde Bizans-Kuman ittifakı, Barla önünde Bizans kumandanı Lebounes’in idaresi altında bulunan Lebounion, yâni Küçük Aslan bölgesinde Peçenekleri mağlup etti. Katliamdan kaçan Peçenekleri Çaka Bey, gemileriyle Uz/Oğuz Gölü, yâni Eski Eğirdir Gölü’ndeki Adalara taşıdı (Anna, 1996: 226).
4. 19 Kasım 1092 tarihinde Melikşah öldü. Süleymanşah’ın İsfahan’da esir tutulan iki oğlu ve karısı, Anayol’u takip ederek Kemer Boğazı’na geldiler. Bölgedeki Çaka, Tanrıverviş, Barak Beyleri ve asker alarak, Bursa-İznik’e geldiler ve 14 yaşlarındaki Kılıçaslan’ı tahta çıkardılar (Mart-Nisan 1093) ve sonra Çaka Beyin kızıyla evlendirdiler.
5. İmparator’un, “Peçeneklerle anlaşan Çaka, seni tahtından düşürecek” şeklindeki hilesine kanan Kılıçaslan 1095’de kayınpederi Çaka Beyi, Kemer Boğazı’nda öldürdü. Mezarı, Koru Tepe’deki Müslümanlar Mezarlığı’ndadır. Sonra da Kılıçaslan, İmparatorla “Rumlar Anadolu’ya, Türkler de Adalara saldırmayacak” diye antlaşma imzaladı (Yinanç, 2013: 195). Buradaki Anadolu, Anatolikon (Asya) Eyaleti, Adalar ise Eski Eğirdir Gölü’ndeki Adalardır.
6. 1097 üstte zikrettiğim Haçlı seferi. Haçlılar, aldıkları yerleri Bizans’a bıraktılar. Jan Dukas, Kamitzes’i Lampe valisi atadı (Anna, 1996: 339, yıl 1098). Lampe, diğer adı İznik olan Senirkent-Uluğbey (İlegüp) köyüdür.
7. 1105 Türkmenler Lampe ovasına geldi. 1107 Kılıçaslan şarkta öldü. 1108 Yalvaç (Alaşehir) valisi Filokal, Çaka Beyin yıktığı Edremit’i (Yalvaç-Aş. Tırtar köyü) tahkim ederken, bir yandan da Lampe ovasındaki Türkmenler üzerine kuvvet gönderdi ve Türkmenleri çok vahşiyane katletti. Türkmenler, intikam, intikam diye Türkleri dolaştılar.
8. 1109 Hasan Gâzî, intikam için Anayol’u takiple Beyşehir ve Şarkîkaraağaç üzerinden gelerek, Kötürnek’te kuvvetlerini üçe böldü. 1. Tümeni Gelendost üzerinden Efes ve Sart (Barla), kendisi de dâhil 2. Tümeni Anayol’u takiple İzmir (Apameia) ve Nimfea (İznik), 3. Tümeni de Bizans Askerî yoluyla Khliara Edremit ve Bergama (Gaziri Ad.) üzerine gönderdi. Birinci ve ikinci tümenler çok feci katledildiler. İkinci tümenden sağ kalanlar, iki göl arasındaki Menderes’in burgaçlı sularında boğuldular. 3. Tümen ise geldiği yoldan Şarkîkaraağaç tarafına kaçtı (bk. Har.1).
9. 1110 Kılıçaslan’ın oğlu Şahinşah, İmparator Aleksios ile mücadeleye girişti. “Emir Şahinşah, doğudan gelip Alaşehir ve kıyı bölgelerini tehdit ediyordu” (Anna, 1996: 448 vd.). Burada geçen Alaşehir (Philadelphia) Yalvaç, kıyı bölgeleri Eğirdir ve Hoyran Gölleri ile iki göl arasındaki ırmak kıyılarıdır. Gelibolu Yarımadası Kemer Boğazı’nın doğu kıyısındaki Kemer Damları, Skamandros iki göl arasındaki Menderes, Edremit A. Tırtar köyü, Thrakesion Eski Eğirdir Gölü ile Şuhut-Kali çayı arasındaki askerî bölge, Asya ise Bizans’ın Asya Eyaletidir.
Gerçek anlamda Asya Şarkîkaraağaç-Nudra çayırlıkları, Sinaos (Synaos) Örkenez (Orgas) çayı, Kelbianos, Lebounes adlı Ermeni Bizans kumandanının Barla önündeki görev bölgesidir. Monastras Kundanlı ovasının Bizans, Kontogmen (Kundan Bey) ise Türk kumandanıdır. Monolykos (Alp Kara) ise Eğirdir (Lâdik) ve Gelendost bölgesi kumandanıdır.
Kibotos adı Anna, s.458’de iki kez zikredilir. İlk Kibotos Yalova Taşköprü, ikinci Kibotos ise Kemer Boğazı’dır. Kıyı bölgesi Eğirdir Gölü kıyıları, İznik Gölü Hoyran Gölü, Prousa Uluborlu önünde, Apollonias Uluborlu, Lopadion Kemer Boğazı’nın batı sahili, Kyzikos ise Afşar veya yanı, Poimanenon Kayaağzı yanı, Lentiana Gelendost yanı, bir kenttir. Çanakkale Boğazı Kemer Boğazı, İbidos- Çirişli dağı, Abydos ise Kemer Boğazı’nın şarkı olan Kemer Damları mevkiidir. Barenos çayı ile Orgas, Synaos veya Yalvaç çayı aynı çaydır. Angelokomites çayı ile Marsyas veya Bigadiç nehri de aynı nehirdir. Bu isimler Anna, Alexiad 1996: 448-459 arasında zikredilmektedir.
Bu açıklamalardan sonra 1114-1116 arasındaki olaylara geçebiliriz.
1114-1115 Yılları Arasında Bizans ile Türkler Arasında Vukûbulan Olaylar
Bu olaylar hakkında yegâne kaynak Anna Komnena’dır. Onun için Anna’yı Anna ile açıklamak gerekiyor. İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin verdikleri isim ve ölçülere göre Anayol (via regia), Kemer Boğazı ve Uluborlu’dan, Roma askerî yolları ise Bozdurmuşbeli ve Yoğurtçubeli’nden geçmekte olup, el-Alemeyn- Kötürnek, Amorion- Uluborlu, Santabaris- Afyon, Kedrea- Şuhut-Arızlı ve Belumin (Polemon, Ades)- Çay-Karamıkkaracaören köyüdür.
Uluborlu ile Eskişehir arasında 1.Afyon, 2.Arızlı-Bolvadin-Bayat’tan geçen iki tarihî yol var. Bitynia-İznik (Bursa-İznik) ve Mysia-İznik veya Mikra İznik (Senirkent-İlegüp, Lampe) olmak üzere iki ayrı İznik vardır.
A. Emir Muhammed ve arkadaşlarının 1113 Baharında Kemer Boğazı çevresindeki şehirleri yağmaladığı haberi imparatora ulaşınca, o, İznik (Lampe) valisi Kamitzes’e bir mektup yolladı (Anna, 1996: 458-459). Buyruk üzerine Kamitzes, İznik’ten (Senirkent-İlegüp) yola çıktı ve Sultandağı eteklerini takiple Kontogmen (Kundan Bey), Emir Muhammed ve bunların yoldaşlarına Aorata (Oras köyü, Şarkîkaraağaç) yakınında ulaştı.
Kamitzes esir düştü (yıl 1114). Aorata’nın Oras köyü oluşu, Bursa-İznik’ten gayri, ikinci bir İznik daha bulunduğuna delildir. İmparatorun düşmanlarının izleyeceği yolu kestirerek başka bir yoldan -İznik (İlegüp), Malagina (Yassıören), Basilika (Ayazma), Olympos (Mysia Olympos: Barla dağı) yücelerinden geçti, sonra Alethina (Atabey ovası) indi ve Akrokos’a (Eğirdir) vardı- yürüyüşü bizi tasdik eder. İmparator Eğirdir’de Karmeli (Yalvaç-Gelegermi) Türklere baskın verdi.
Sonra önde Gabras ve Monastras, ortada kendisi, arkada Ampelas ve Çiporel olduğu halde, Eğirdir Gölü’nün doğu sahillerini takiple Eğirdir ile Yalvaç (Alaşehir) arası; Barla önü ve Lebounes’in idaresindeki geniş ovaya yürüdü. Bu yürüyüşün sonuna doğru, yanında esir Kamitzes olduğu hâlde Emir Muhammed, Şarkîkaraağaç’tan gelerek, Bizans katarının artçılarına saldırdı ve Ampelas ile Çiporel’i öldürdü. Türk kıyafetleri içindeki Kamitzes ise İmparator’un yanına kaçtı. O, Kamitzes’i İstanbul’a gönderdi, bölgeyi de Lebounes ve diğerlerine bırakıp başkente döndü (s.463, yıl 1114).
B. Kılıçaslan oğlu Şahinşah’ın Asya’ya (Asya Eyaleti) tekrar saldırmak için Horasan’dan kuvvetler getirmesi üzerine İmparator, Konya üzerine bir sefere çıkmak istedi (1115). Kibotos (Yalova-Taşköprü) ile Aigialoi arasındaki körfez bölgesini (İzmit Körfezi) aştı. Kibotos’a (Kemer Boğazı) gelince; oradan yola çıkıp Lopadion’a (Kemer Boğazı batı sahilinde) vardı. Birlikler toplanınca, ordusunun tümüyle yola çıktı, İznik yanındaki gölün (Hoyran) yakınında bulunan, Efendimiz Ermiş Georgios'un Burcunu işgal etti, oradan İznik'e (İlegüp) ulaştı. Ardından, üç gün sonra, aynı yoldan geriye döndü, Lopadion Köprüsünün (Kemer Boğazı’ndaki köprü) beri yanına vardı ve Karyx denen pınar (Kayaağzı pınarı) yakınında ordugâh kurdu. Ertesi gün Lentiana ve Kotoiraikia’daki Türklere saldırdı (s.481).
Kotoiraikia, kesin olarak Kötürnek köyü; Lentiana ise Gelendost veya yanı olmalıdır. Kayaağzı ile İlegüp arası 22 bm olup, üç gün, Bursa-İznik için uygun olmadığı hâlde, İlegüp-İznik (Lampe) için uygundur. Hem de Bursa-İznik, İznik Gölü’nün dibindedir. Bu bakımdan da Anna’nın ifadesi kesinlikle Bursa-İznik’e uygun düşmez.
C. 1115 yılında iki çatışma daha olur. Poimanenon (Kayaağzı yanı), Kellia [Gelendost Killi-kırı olup, burada VI. Mihail Bringas’a (1056-1057) ait kurşun mühür bulundu], Lopadion, Olympos (Barla dağı), Malagina (Yassıören) ve Aera isimleri geçer. İkinci çatışmada da Lopadion, İznik (İlegüp), Miskoura (Uluborlu civarı), Monolykos isimleri geçer. İmparator, bölgeyi (Tuna valisi) Leon Nikerites ve diğer kumandanlarına bıraktı; İzmit’e gitti (s.483-484).
İmparator Aleksi Komnenos’un 1116 Yılındaki Son Seferi
İmparator, 21 Eylül’den sonra İzmit’ten bütün birlikleriyle, dosdoğru Konya üzerine yola çıktı (s.486). İznik’e (İlegüp) vardığında Türklere nasıl saldıracaklarını buyurdu. Bunlar, imparatorla yerlilerinin Gaita dedikleri bir yere vardılar; hemen öncü olarak ayrılıp yola çıktılar, İmparator ise ordusunun ana bölümüyle birlikte ilerlemeyi sürdürdü ve Pithekas (Barla) yakınındaki köprüye (Kemer Boğ.) ulaştı. Arkasından Armenokastron ve Leukai denen yerden geçerek, üçüncü günde, Dorylaion ovasına geldiler (Anna, 1996: 486-487).
Anna’nın bu anlatımı coğrafyaya uygun değil. Anna, belki 1116 seferini başka bir seferle karıştırmaktadır. Belki de 1114 seferi dönüşü Armekastron, Leuka ve İzmit diyecekti de, sehven Dorylaion demişti. Kemer Boğazı ile Dorylaion arası üç değil, beş günlük bir yoldur. İznik, Senirkent-İlegüp’tür. Çünkü 1116’da Türkler, henüz Bursa-İznik yanında veya yakınında değildiler.
Gaita, Akşehir’in Akait (Üçhüyük) köyü (Kinnamos, 2001: 36-37), Pithekas ise Barla’dır (Kinnamos, 2001: 35; Khoniates, 1995: 36), Pithekas yanındaki köprü ise Kemer Boğazı’ndaki ünlü köprüdür.
İşte bu düzenle ilerleyerek Santabaris'e vardı. Kamytzes'i (s.488), Polybotos ve Kedrea' ya saldırmak üzere ayırıp gönderdi; Stypeiotes'e ise Amorion’daki Barbarların üzerine gitmesini buyurdu. Oradaki Barbarlara tam bir baskın verdi. Hesaba gelmesi olanaksız sayıda kişiyi kılıçtan geçirdi; arkasından, ganimetler ve tutsaklarla o yörede (Kedrea) konaklayıp, İmparatorun gelmesini bekledi. Daha önce aynı işi Poimanenon'da yapmış olan Stypeiotes de dönmüştü; İmparatorun yanındaydı (s.489). İmparatorun kendisi de, güneş batarken, Kedrea'ya vardı (s.489).
[Ammûriye (Uluborlu) şehrinden Libadiye (Eskişehir) şehrine 5; İznik’den el-Libadiye’ye 3, 4 merhale de denir. Yekûn 8 merhale. (el-İdrîsî, 1984: 264). “Ammûriye- Kidros/Kedrea 1, Maderi nehri 1, Kastora 1, Massisa 1, Libadhia 1, Batransia (bourg bien peuplé) 1, Mastara nehri 1, İznik 1”. Remsi, Hordazbih ve İdrîsî’nin verdiği yolları araziye yerleştiremediği için; “Arap coğrafyacıların arzettiği güçlüklerden biri de yol diye gösterdikleri harikulâde zikzaklardır. Bunun için kendilerinden istifade etmek imkânsızdır” der (Remsi, 1960: 257 ve açık.3)].
İznik-Eskişehir-Afyon-Uluborlu 395 bm; İznik-Eskişehir-Emirdağ: 251 bm olup, İznik’e 8 merhale olan yer, Emirdağ değil, Uluborlu olup, “Arap coğrafyacıları İbn Hordazbih ve el-İdrîsî’nin verdikleri yollar” doğrudur.
Hordazbih ve İdrîsî’nin verdikleri yollar ile Anna’nın üstte verdiklerine göre; Santabaris Afyon, Kedrea Şuhut-Arızlı, Amorion ise Uluborlu’dur. Buna göre Eskişehir’den hareket eden imparator, Afyon’a (Santabaris) geldiğinde Kamitzes’i Bolvadin ve Arızlı, Stypeiotes ise Uluborlu üzerine göndermiş ve Arızlı’da buluşmalarını buyurmuştur.
Stypeiotes, Uluborlu’dan dönerken Hoyran Gölü garbındaki Poimanenon’u yağmalayarak Arızlı’ya gelmiştir. Burada Konya üzerine yürümekten vazgeçen imparator, Arızlı’dan sonra Bizans Askerî yolunu takiple Yoğurtçubeli, Kundanlı, Celeptaş, Akçahisar ve Yenice köyü yakınına vardı. Bazı çatışmalar oldu. Buradan Kemer Boğazı’ndaki (Pithekas yakınındaki) Zompi/Zompos köprüsünden geçerek, Kayaağzı pınarları ve Kırk Martyrs Gölü (Hoyran) yanında konakladı.
Ertesi gün Popa çayı ağzındaki Mesanakta (Dipotamon) hisarını işgal etti ve Bozdurmuşbeli’ni aşarak Akşehir üzerine yürüdü. İşte yürüyüşün başında zikredilen Gaita, yâni Akşehir Akait (Üçhüyük) köyüne bu sırada gelmiş olmalıdır. Üstte dediğim gibi O, Pithakas yakınındaki köprüden geçmişti.
Anna, takdim-tehir yapmış veya olayları karıştırmış olmalıdır. Belki de imparator, bir önceki seferinden Dorylaion, Armekastron ve Leuka yoluyla dönmüştü. İmparator, Sultandağları batısındaki Geneli köyü ile Çay ilçesi arasında Türklerle çatıştıktan sonra Sultan Şahinşah ile bir antlaşma imzaladı ve İstanbul’a döndü (bk. Anna, 1996: 488-500).
İmparatorun 1116 yılındaki seferinde zikreden isimler
Santabaris- Afyon, Kamytzes- İznik (İlegüp) valisi, Polybotos- Bolvadin, Kedrea- Şuhut-Arızlı olup, Kidros, Kedres, Cedrea, Sidera gibi adları var. Poukheas (Boğa)- Türk kumandan, Stypeiotes- Bizans kumandan, Amorion- Uluborlu, Poimanenon- Kemer Boğazı garbında bir kale, Bourtzes’in dirlik arazisi- Hüyüklü, Kurusarı, Akçahisar, Eyüpler, Celeptaş (Akritas/Rum Akıncı köyler).
Konya, Bardas- Bourtzes’in soyundan bir kumandan, Georgios Lebounes- Barla-Gelendost arasının Ermeni asıllı Bizans kumandanı, Asya- Asya eyaletidir. Philomelion- Akşehir, Zompe Köprüsü- Kemer Boğazı’ndaki köprü, Monolykos- Gelendost-Eğirdir (Lâdik) Beyi Alp Kara, Mihail Basileus- Bizans kumandan, Nikephoros Bryennios- Anna’nın kocası; Konstantin Gabras- Yalvaç valisi, Mihail Kekaumenos- Yalvaç vali yardımcısıdır.
Kırk Martyrs Gölü- Hoyran Gölü, Mesanakta hisarı- Hoyran Gölü batısı ve Popa çayı ağzındaki Dipotamon, Ouzas/Oğuz ve yarı Barbar (Monastras?), Türk asıllı Bizans kumandanlarıdır. Ampoun- Afyon Ambanaz (Beyyazı), Akronios- Afyon, Augustopolis- (?), Şahinşah- I. Kılıçaslan’ın oğlu, Asan Katoukh- Hasan Gâzî, Gazes/Gazi ise Hasan Gâzî’nin oğludur. Tyragion- Ilgın, Elegmôn- kim?
Mehmet Özsait Uluğbey (İlegüp) köyü kuzeyindeki tarihi kalıntılar hakkında bilgi verir (Karaer, 2023, s.1).
Pitikas adlı Peçenek ile Pithekas adı arasında bir ilişki olduğunu ve Barla, o zaman bir Peçenek yerleşkesi olduğu için Pithekas adını aldığını düşünüyorum. Gaita, Kinnamos ve Khoniates’ten anlaşıldığı; Kiepert haritasında da görüldüğü gibi, Akşehir-Akait (Üçhüyük) köyüdür. Türkler, Gaita adını Akait telaffuz etmişlerdir.
Sonuç
Yer adlarından açıkça anlaşıldığı gibi İmparator Aleksios’un 1113, 1114, 1115 ve 1116 yılındaki son seferinin hepsi de Eğirdir, Uluborlu, Şarkîkaraağaç, Afyon ve Akşehir arasında kalan topraklarda cereyan etmiştir. Bu seferler sırasında zikredilen yer adlarının çoğunu coğrafyamıza yerleştirdim. Yerini tam bilemediğim isimleri de bu bölgede aramak gerekmektedir.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynak ve Tetkik Eserler
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
el-İdrîsî (Ebû Abd. … b. İdrîs el-Hamûdi el-Hasenî) (1984): Ünsü’l-Mühec ve’r-Ravzü’l-Fürec, Tıpkı Basım-Frankfurt.
Karaer, İbrahim (10 Tem. 2023): “Uluğbey Köyü Tarihi-!”, https://ibrahimkaraer32.wordpress.com, Erişim 17 Tem. 2023.
Khoniates, Niketas (1995): Historia, Çeviri: Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu (TTK)-Ankara.
Kinnamos, Ioannes (2001): Ioannes Kinnamos’un Historia’sı, Çeviri: Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu-Ankara.
Remsi (Ramsay, W. M.) (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Yinanç, M. Halil (2013): Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri, Cilt 1, Türk Tarih Kurumu (TTK)-Ankara.
