Har.1: Değişen Coğrafya ve Arzava Memleketleri: Appia’nın yerine işaret eden Euboia’daki Lampsakos veya Aigai [Ainos].
Appia veya Apia Neresidir?
Öz
Makalenin amacı, Appia veya Apia olarak yazılan kentin yerini tayine çalışmaktır. Appia veya Apia, kanaatimce Arzava memleketlerinden Appavia’nın değişmiş hâlidir. Appavia, Anayol üzeri; ya Hellespontus ve Kuwalia gibi adları bulunan Kemer Boğazı’nın 5-6 km garbında, ya da Kemer Boğazı’nın 10-11 km güneyindeki Ainos veya Aigai’dir. Zira Ramsay, “Apae tesmiye edilen Aigai” der. Mira, Myrina, Myria veya Apameia ise Kemer Boğazı’nın 6-7 km güneyi, Barla-Boyalı önündedir. Arzava veya Küçük Arzava’nın merkezi, Gelendost Ayapa Hüyük iskelesi önündeki Apasa veya Arzava’dır. Gölün çekilmesiyle kalıntıları ortaya çıkan Apasa veya Efes, birkaç yıl önce sit alanı ilan edilmiştir.
Açar Kelimeler: Apia, Appia, Euboia, Peloponnes, Cicero, Appius, Firikya Salutaris, Asia eyaleti, Arzava, Appavia, Aigai
Giriş
Cicero, 31 Tem. 51’de geldiği Laodikeia’da 3 gün kaldıktan sonra 5 Ağustos Apameia, 10 Ağustos Synnada, 16 Ağustosta Philomelion’a ulaştı. Cicero, bu merkezlerde bulunduğu kısa sürede idari ve adli konular ile ilgilendi. Kendisinden önceki Cilicia valisi Appius Claudius’tan kalan iki lejyonluk ordu oldukça zayıf ve düzensizdi; ordunun Philomelion’daki bölümü isyan halindeydi. Cicero, 24 Ağustos’ta Ikonion’a ulaştığında tüm ordunun mevcut birliklerini bir araya getirmeyi başardı (Tozan, 2016: 111-112).
Bu bilgiden MÖ 54-50 yılları arasında Eğirdir [Laodikya], Apameia [Barla-Boyalı önü], Şuhut [Synnada yanı], Akşehir [Filomelion] ve Konya’nın Kilikya vilâyetine dâhil olduğuna hükmediyoruz. Hıristiyan Hac yolu Kudüs cetveli: “Ceratae VI, Finis [Cilicia sınırı] X, Dadastana VI, Dağdan aşmak VI, Milia XI, Juliopolis VIII, Hyeronpotamum XIII, Agannia XI mil” (Ramsay, 1890: 240) kaydı bu iddiamızı teyid eder. Zira bu kayıttaki Ceratae Afyon Halımoru veya Belkaracahisar, Cilicia sınırı Şuhut ve Şuhut-Kali [Kalamos] çayı, Dadastana Anayurt [Alayund], Milia Şuhut Oynigan, Juliopolis Senirkent-Genceli, Hyeronpotamum [Mukaddes ırmak] Kemer Boğazı’ndaki ırmak, Agannia ise Köke köyü Gavur örenidir. Peutinger tablosunda ise Hıristiyan Hac Yolu şöyledir [bk. Ramsay, 1890: 240]:
“Juliopolis ile Valcaton arası XII, valcaton ile Fines Cilicia [Kilikya sınırı] arası X, Fines Cilicia ile Lagania arası XXVIII mil”. Valcaton bir mil hata ile Kemer Boğazı’ndaki ırmağa yerleşir. Peutinger, Valcaton ile Kilikya sınırlarını, bilgi için vermiş olup, ölçüler hatalıdır. Antonine ve Kudüs cetvelleri, Juliopolis ile Lagania’yı doğru ve 24 mil verirler Peutinger’e göre ise Kilikya sınırı, Kemer Boğazı’ndaki ırmak olup, hudut, zaman zaman değişebilmektedir.
11 Şubat 50’de Laodikeia’ya ulaşan Cicero, yine ilk iş olarak Appius’un neden olduğu bir mesele ile ilgilenmek durumunda kalmıştı. Laodikeia’nın 150 km kadar kuzeydoğusundaki Appia (Abya/Pınarcık) adlı yerleşimden gelenler inşa ettikleri bir binanın yapımının Cicero tarafından durdurulması ile ilgili olarak kendinden önceki vali Appius Claudius Pulcher’in şikâyetini içeren bir mektup getirmişlerdi [102]. [Tozan, 2016: 117-118].
Açık.102. Appius Claudius Pulcher’in bu binanın inşası ile niçin bu kadar ilgilendiği açık değildir. Ayrıca genelde Claudia gens’ine has bir isim olan Appius (m.)/Appia (f.) adı ile yerleşimin adı arasındaki isim benzerliği dikkat çekicidir. Hatta bir görüşe göre Appia, bizzat Appius Claudius Pulcher tarafından Cilicia valiliği sırasında kendi adıyla kurulmuş ve yerleşmeye kent statüsü verilmişti. [Tozan, 2016: 118, açık.102]
Tozan, Laodikya, Apameia ve Appia [Abya/Pınarcık] yerlerinde yanılmaktadır. Zira Cicero’nun [Kikero] 85 gün kaldığı Laodikya Eğirdir; Apameia Barla Boyalı önü, Appia ise ileride göreceğimiz gibi Arzava Memleketlerinden Appavia olmalıdır. Appia daha sonraki dönemler Apameia kentine tâbi bir yerleşim olacaktır. Kütahya’daki bir Apia’nın Kilikya valileriyle ilgisi olamaz. Appius Cladius’un Appia ile ilgilenmesi, bu kentin kendi adına benzemesiyle ilgilidir. Zira İnsanoğlu böyle şeylere önem veren bir varlıktır. Ben şahsen böyleyim. Eğirdir’in Claudiopolis veya Cladio-Laodikya adı, Appius Cladius’la değil, imparator Claudius [MS 41-54] ile ilgilidir.
Appia Neresi?
1. Kaynakçadaki makalede [Topraklı, 2023] MÖ 14. Asırdaki Arzava Memleketleri, Aura [Şarkîkaraağaç-Ŏras: Aorata], Mira, Kuvalia, Millavanda [Miletopolis] ve diğer kırallıklar ile Astarpa ve Seha nehirleri, Arinnanda yolu ile Arinnanda dağı, Deniz ve Ahhijava coğrafyaya yerleştirmiştim. Bu arada Appavia kırallığının da Apameia adına kıyasla Apameia civarında olabileceğini belirtmiştim. Şimdi ise Tozan ve Ramsay’da geçen Appia’nın [Apia], Kemer Boğazı bölgesindeki Appavia olduğunu düşünüyorum. Zira Kütahya Apia [Altıntaş ilçesi Pınarcık köyü], Kilikya ve Arzava hududunda değildir. Belki o yerde Apia’ya benzer ikinci bir yerleşim vardır. Biraz sonra görüleceği gibi, Ramsay’ın naklettiği kaynak metinler Pınarcık’a uymamaktadır.
2. Bilge Umar, Appawiia ve Appia [Apia] adlarını inceler ve Firikya’daki Apia için Pınarcık; Mysia’daki Appia/ Apia ovasının ise, Strabon’a göre Kaikos vadisinde bulunduğunu ve Abrettene olduğunu söyler (Umar, 1993: 90).
Mysia, Uluborlu-Yalvaç arası, Kaikos ise Yalvaç-Hoyran ovasıdır. Abrettene, Hoyran ovası değil, Hoyran Gölü batısındaki Senirkent ovasıdır. Aporidos-kome [Geçit vermez köyü], Kemer Boğazı’nın batı yakasındadır. Firikya’da denilen Apia ile Mysia’da denilen Apia ovası, kanaatimce aynı yer ve Apia, Apia ovasındaki yerleşimdir.
3. Oğuz Alp’in oğlu Ertuğrul, çok cevval ve cebbar idi. O, Ege Denizi’ndeki Asya ve Avrupa’ya yakın adaları yağmalamak için gemiler inşa etti. Yunanistan düzlüklerine akınlar yaptı. Donanmasını Tearos nehrinin Ainos şehri yanındaki ağzına getirip nehrin kaynağına doğru uzun süre ilerledi. Avrupa’da Peloponnes, Euboia, Attika kentlerine ulaştı (Khalkokondiles, 2014: 17).
Bu metne göre, Ertuğrul’un babası Oğuz Alp; Ege Denizi, eski Eğirdir Gölü; Asya eski Eğirdir Gölü’nün şarkı; Avrupa garbı; adalar ise eski Eğirdir Gölü’ndeki Yeşilada [Nis] ve Can Ada’dır [John, Gülistan, Rodos, Kos vs.]. Yunanistan düzlükleri, Eğirdir-Sevinçbey ve Atabey-Göndürle ovalarıdır. Tearos [Tauros] nehri, Hoyran ve Eğirdir gölleri arasındaki ırmak; Ainos [Aigai], bu nehrin ağzındaki Limenopolis [İlama: Bağören]; Avrupa, Senirkent ovası; Peloponnes, Euboia ve Attika, Senirkent ovası [Lampis] ayağındaki üç bölge ve bu üç bölgedeki kentler olmalıdır. Peloponnesos’ta olduğu söylenen Apia da, söz konusu Appia’dır (Ramsay, 1960: 158). Bazıları, Apia ile Euboia’nın aynı bölge olduklarını ve buradaki kentin adının da Lampsakos olduğunu söyler. Aziz Trifon’un Apameia yakınındaki köyü Kampsada, Senirkent Kayaağzı köyü yanındaki Lampsakos olup, ovanın eski adı Lampis ile uc anlamındaki ikos kelimesinin birleşmesiyle “Lampis’in ucu” anlamında “Lampsakos” hâsıl olmuş olmalıdır.
4. “Appia, Akmonia ile Kotiaion'un arasında, Roma yolunun üstündedir. El'an Abia ismini taşır. Sikkeleri üstündeki imlâsı ΑΠΠ’dir; lâkin asıl şeklinin Peloponnesos'taki ΑΠία γαία gibi Apia olması daha çok muhtemeldir: “su” mânasına gelen Apa yahut Akuva ile ilgilidir. Le Quien 325’te Appia piskoposu olan Paul'dan bahsetmemiştir. Çünkü kilise listelerinde Apianensis [Appialı] yerine Apameensis yazılmıştır. Bir zamanlar bunun Kotiaion'un muvakkat bir ismi olduğunu zannetmiştim; lâkin bütün müellifler Kotiaion’un Salutaris'te göstermekte ittifak ettikleri için bu fikirden vazgeçtim” (Ramsay, 1960: 158). Roma yolu denilen yol, ünlü Kıral Yolu olmalıdır.
Buradaki Abia ile Khalkokondiles’teki Euboia, ses olarak birbirlerine yakındır ve Khalkokondiles’in zikrettiği Peloponnesos, çok açık olarak Kemer Boğazı batı yakasındadır. Peloponnesos adı, Pelops bin Tantalos ile ilgilidir ve bu kıralın adıyla anılan Pelopeia [Arkadiopolis] kenti, Kemer Boğazı’nın şarkındadır. Ayrıca [Firikya ve Galatia] Salutaris’teki Kotiaion, Kütahya değil, Anayol üzerindeki Kötürnek [Kotoiraikia] ve Tekmorion yazıtlarında Yalvaç [Antiocheia] arazisinde gösterilen Katiena dahi Kötürnek köyü olmalıdır (Ramsay, 1960: 461). Bu bilgilerden Apia’nın, Arzava memleketlerinden Kemer Boğazı bölgesindeki Appavia ve Appia olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Kemer Boğazı bölgesindeki Appia halkının, Eğirdir’de [Laodikya] oturan ve zamanının çoğunu Barla-Boyalı önündeki Apameia’da [İzmir] geçiren Konsül Cicero’yu ziyaret etmeleri, hem kolay, hem daha mantıklıdır [bk.Har.1].
5. “Firikya'nın geri kalan kısmı Lykaonia ile Pisidia'nın büyük bir parçası ile beraber Büyük Anatolia temini teşkil ederdi. Lykos vadisinin -bir Turma [yani ordu merkezi] olması pek mümkün olan meşhur Khonai istihkâmı ile beraber- Thrakesia teminin dâhil olmadığı şüphelidir. Müdafaa tertibatında Lykos vadisi tabiatiyle Thrakesia ile beraber gider. Hexapolis kelimesine de bu devirde [8.yy] tesadüf ediyoruz. Bunun Phrygia Paroreios'un şehirlerini işaret ettiğine şüphe yoktur” (Ramsay, 1960: 164-165).
Büyük Anatolia veya Anatolia [Asia] eyaleti, Uluborlu [Amorion] ovası dâhil, Kemer Boğazı ile Seydişehir çayı [Çarşamba çayı] arasındaki bölgedir. Lykos vadisi, Kemer Boğazı ile eski Eğirdir Gölü arasındaki vadidir. Lykos ırmağı ile Marsyas [Bigadiç veya Aisepos nehri] aynı ırmaklardır. Burası aynı zamanda Kaborkion adlı askerî bir duraktır. Bazen Trakya da denilen Thrakesion teması, eski Eğirdir Gölü kuzeyi ve Barla ile Gelendost arası bölgedir. Gelendost ile Eğirdir arası ve Ertokuş Kervansarayı yanında da bir Khonai vardır. Hexapolis denilen bölge dahi Kötürnek köyü çevresidir. Bölgenin en mühim adları, Küçük Firikya, Firikya Epiktetus ve Firikya Hellespontia’dır.
6. Asia eyaleti şehir / piskoposluklarından “[Apae tesmiye edilen] Aigai” diye bir bilgi var (Ramsay, 1960: 112).
Buna göre Apameia’nın 5 km kadar güneyi, iki göl arasındaki ırmağın ağzında Ainos, Limenopolis, Phokai, Aigai ve Apae gibi adları bulunan kentin de, aradığımız Apia olması kuvvetle muhtemeldir. Eski Eğirdir Gölü’nün Ege adı da, muhtemelen ırmağın ağzındaki Aigai adıyla ilgilidir [bk. Har.1].
Sonuç
Apia veya Appia, Kemer Boğazı’nın batı yakasında, Kampsada ve Sampsaunta şeklinde yazılan Lamsakos, ya da Apae tesmiye edilen Aigai olmalıdır. Zira Apia ile Euboia arasında bir bağ olabilir ve Aziz Trifon [St. Triphon] Roma İmparatorluğu Asya Valisi Aquilin’in önünde kendisini tanıtırken, “Yurdum Apameia yakınındaki Kampsada” derken Apameia, Lampsakos ve Asia eyaletine işaret edilmiştir. Yukarıda açıkladığım diğer hususlar da Appia’nın Kemer Boğazı bölgesinde ve Cicero’nun görev yeri Laodikya [Eğirdir] yanında bulunduğuna işaret etmektedir.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar ve Tetkik Eserler
Khalkokondiles, Laonikos (2014): The Histories, 1. Bölüm, Çev. Anthony Kaldellis, Londra.
Ramsay, W. M. (1890): Historical Geography of Asia Minor, John Murray-London.
Ramsay, W. M. (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Ransimın (Runciman), St. (1987): Haçlı Seferleri Tarihi 1100-1187, 2. Cilt, Terc. Fikret Işıltan TTK-Ankara.
Ransimın (Runciman), St. (1987): Haçlı Seferleri Tarihi, 3. Cilt, Terc. Fikret Işıltan, TTK-Ankara.
Topraklı, Ramazan (2023): “Değişen Coğrafya ve Arzava Memleketleri [Füruzan Kınal Anısına]”, DikGazete [erişim 25 Mart 2025].
https://www.academia.edu/106738001/DE%C4%9E%C4%B0%C5%9EEN_CO%C4%9ERAFYA_VE_ARZAVA_MEMLEKETLER
Tozan, Murat (2016): “Cicero’nun Cilicia Valiliği”, Cedrus The Journal of Mcri, Cedrus IV, s.105-126. (murat.tozan@ege.edu.tr)
Har.1: Değişen Coğrafya ve Arzava Memleketleri: Appia’nın yerine işaret eden Euboia’daki Lampsakos veya Aigai [Ainos].
