Uşaqlıqdan yaşlılığa qədər inkişaf mərhələləri və psixoloji təsirləri
İnsan həyatında inkişaf prosesləri hər bir mərhələdə fərqli cəhətləri əhatə edir. Uşaqlıqdan yaşlılığa qədər olan inkişaf mərhələləri, həm fiziki, həm də psixoloji baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir. Psixoloji inkişafın hər bir mərhələsi özünəməxsus xüsusiyyətlərə və çağırışlara malikdir. Bu məqalədə, inkişafın müxtəlif mərhələlərində psixoloji təsirləri araşdıracağıq.
1) Uşaqlıq mərhələsi
Uşaqlıq mərhələsi təxminən 0-6 yaş arası dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə fiziki və kognitiv inkişafın əsasları qoyulur.
İlk illərdə (0-2 yaş): Bu dövrdə uşaqlar sensorik və motor bacarıqları inkişaf etdirir. Jean Piaget’nin kognitiv inkişaf nəzəriyyəsinə görə, uşaqların bu mərhələdə dünyanı əlləri ilə araşdırmaları və hərəkət etmə bacarıqları inkişaf edir. Bu dövrdə psixoloji inkişafın əsas aspektlərindən biri bağlanma (attachment)dır. Bağlanma teoriyası, uşaqların valideynləri ilə emosional əlaqələrini və bunun gələcək münasibətlərə təsirini izah edir.
Körpəlik və məktəbəqədərki dövr (2-6 yaş): Uşaqların dil bacarıqları inkişaf edir, sosial bacarıqlar öyrənilir və fərdiyyətçilik hissi formalaşır. Erik Erikson’un inkişaf nəzəriyyəsinə görə, bu mərhələdə “autonomiya qarşısında şübhə” (2-3 yaş) və “inişiyativ qarşısında suçluluq” (3-6 yaş) kimi psixososial çatışmalar mövcuddur. Uşaqlar öz bacarıqlarını inkişaf etdirdikcə, özünəinam və sosial bacarıqlar qazanırlar.
2) Yeniyetməlik mərhələsi
Yeniyetməlik dövrü 12-18 yaş arası dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə fiziki, emosional, hormonal və sosial dəyişikliklər baş verir.
Fiziki və hormon dəyişiklikləri: Yeniyetməlikdə hormonal dəyişikliklər, emosional dalğalanmalara və identifikasiya böhranına səbəb olur. Bu dövrdə şəxsiyyətin formalaşması, özünü tanıma və sosial münasibətlərdə dəyişikliklər əsas önəm daşıyır.
İdentifikasiya və sosial rol: Erikson’un nəzəriyyəsinə görə, bu mərhələdə “identifikasiya qarşısında rolu qarışıq” (12-18 yaş) problematik olur. Yeniyetmələr öz kimliklərini tapmağa çalışır və sosial qruplarla əlaqələrini gücləndirir.
3) Yetkinlik mərhələsi
Yetkinlik dövrü 18 yaşdan başlayaraq ömür boyu davam edir. Bu mərhələdə fərdiyyətin inkişafı, şəxsi məqsədlərin müəyyən edilməsi və həyat tərzinin qurulması əsas rol oynayır.
Kariyera və ailə: Yetkinlik dövründə karyera qurmaq, ailə həyatı yaşamaq və sosial məsuliyyətləri yerinə yetirmək vacibdir. Bu dövrdə şəxsi məqsədlərin müəyyən edilməsi və həyat tərzinin qurulması psixoloji inkişafın əsas aspektlərindəndir.
Şəxsi inkişaf və problemlərlə üzləşmə: Şəxsi inkişaf, özünü tanıma və həyatın məqsədini tapmaq bu mərhələdə əhəmiyyətli rol oynayır. Çətinliklərlə başa çıxma, stress idarəetməsi və sosial əlaqələrin gücləndirilməsi bu dövrdəki əsas məqsədlərdəndir.
4) Yaşlılıq mərhələsi
Yaşlılıq dövrü, həyatın son dövrünü əhatə edir və fiziki, emosional və sosial dəyişikliklər baş verir.
Fiziki dəyişikliklər: Yaşlılıq dövründə fiziki sağlamlıq problemləri və yaşa bağlı dəyişikliklər meydana çıxır. Bu, emosional və psixoloji vəziyyətə təsir edir.
Emosional və sosial adaptasiya: Yaşlılar bəzən həyatın mənasını tapmaq, keçmiş həyatlarına baxmaq və gələcək dövrlərlə bağlı narahatlıqlarla üzləşirlər. “Həyatın son dövrü” (Erikson) mərhələsində, yaşlılar həyatın məna və məqsədini dərk etməyə çalışırlar.
.
Psixoloq M. Almara Ağaqızı, dikGAZETE.com
-PRİM – “Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzi”nin direktörü-
(Psixoloqla əlaqə saxlamaq istəyənlər Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov 48A, Elmlər m/st yaxınlığında yerləşən “PRİM” Psixososial Reabilitasiya və İnkişaf Mərkəzinə müraciət edə bilərlər və ya 050 777 80 04 mobil nömrsi ilə birbaşa Almara Ağaqızı ilə əlaqə saxlaya bilərlər.)