Bu “resmi” gördükçe, çocukluk yıllarımda bir çok işyerinde gördüğüm “veresiye veren tüccar ile peşin satan tüccar” tasviri gözlerimin önüne geliyor. Bülent Arınç'ın kulakları çınlasın. O'nun Türk siyasi literatürüne giren 'parsel parsel sattılar' sözü belki daha önce Mihail Gorbaçov için ifade edilmeliydi.
Geçmişte Sovyetler Birliği günümüzde ise Rusya Federasyonu’ndaki gelişmeler Cihanşümul Kadim Türk Devletini yakından ilgilendiriyor. Sovyetler Birliği Komünist Partisinin son Genel Sekreteri ve SSCB Yüksek Sovyeti Başkanı Mihail Sergeyeviç Gorbaçov’un icraatı, izlediği politika ve öncülüğünde yaşanan değişimin sonuçlarına bu zaviyeden bakmak gerekiyor. Afganistan işgalini sonlandırması, silahlanma yarışından Sovyetleri çekmesi, Avrupa’daki Sovyet ordularını tahliye etmesi, Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesine göz yumması, hiç şüphesiz ona mâl edilen "perestroika" ve "glasnost" uygulamaları ile ilgilidir.
Dünya yeni bir dengeye ulaşabilir!..
Mihail Gorbaçov, Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını kazanmasına giden yolu açtı. Türkiye 8. Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın formüle ettiği 'Adriyatikten Çin Seddine' sloganı ile yollara düştü. Günümüzdeki Avrasya tanımına uygun bu geniş coğrafyadaki Türk ve akraba toplulukların geleceklerine ve ana merkez Ankara’ya yaklaşımlarına ilişkin Cihanşümul Kadim Türk Devletinin vizyonu, misyonu, projeksiyonu hep ola geldi. Bu kapsamda Sarı Bozkurt Mustafa Kemal Paşa’nın 1933’te yaptığı şu belirleme halen geçerliğini koruyor:
"Bugün, Sovyetler Birliği dostumuzdur, komşumuzdur, müttefikimizdir. Bu dostluğa ihtiyacımız vardır; fakat, yarın ne olacağını kimse bugünden kestiremez; tıpkı Osmanlı gibi, tıpkı Avusturya-Macaristan gibi parçalanabilir, ufalanabilir; bugün elinde sımsıkı tuttuğu milletler avuçlarından kaçabilirler. Dünya yeni bir dengeye ulaşabilir. İşte o zaman, Türkiye ne yapacağını bilmelidir. Bizim, bu dostumuzun idaresinde, dili bir, özü bir kardeşlerimiz vardır. Onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız. Hazır olmak, yalnız o günü susup beklemek değildir; hazırlanmak lazımdır. Milletler buna nasıl hazırlanır; manevî köprülerini sağlam tutarak. Dil bir köprüdür, inanç bir köprüdür. Köklerimize inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmeliyiz. Onların, yani dış Türklerin bize yaklaşmasını bekleyemeyiz, bizim onlara yaklaşmamız gerekli."
Bu dünyadan Mihail Gorbaçov geçti
-Misha, büyükbaba Pantelei ve büyükanne Vasilisa ile, 1930'ların sonlarında-
30 Ağustos akşamı ölen Mihail Sergeevich Gorbaçov; SSCB'nin tek başkanı, SBKP Merkez Komitesinin son Genel Sekreteri ve SSCB Yüksek Sovyeti Başkanlığı Başkanıydı. 1985 yılında Genel Sekreterlik görevini üstlendi ve ardından Sovyet toplumunu demokratikleştirmeyi amaçlayan bir yeniden yapılanmayı başlatmıştı.
Eski Sovyet Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov, ölümünden kısa bir süre önce, Moskova'daki Merkez Klinik Hastanesine getirildi. Zaten pandemi sonrası, tıbbi gözetim altındaydı. Mihail Gorbaçov, diyabet ve böbrek hastalığından muzdaripti. Birkaç yıldır hemodiyalize bağlıydı. 30 Ağustos'ta 92 yaşında öldü. 20 Eylül 1999'da 67 yaşında lösemiden ölen eşi Raisa'nın yanında Moskova'daki 16. yüzyıldan kalma Novodeviçi Manastırı'nın bitişiğindeki Novodevichy Mezarlığı' na 3 Eylül Cumartesi günü defnedilecek. Ünlü Türk şairi Nazım Hikmet Ran’ın da mezarı burada.
Putin, Gorbaçov'un cenazesine katılmıyor
Kremlin sözcüsü Dmitriy Peskov, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in 91 yaşında hayatını kaybeden Sovyetler Birliği'nin son lideri Mihail Gorbaçov'un cenazesine katılmayacağını duyurdu.
Acaba Putin; Gorbaçov’un Sovyetler Birliği’ni tarihe gömen adam olması ve Ukrayna kökeni nedeniyle böyle bir tutum mu sergiliyor? Çünkü bu günlerde özellikle Moskova’da Ukrayna kökenlilere iyi gözle bakılmıyor. Hatta Savunma Bakanı Sergey Şoygu bile eşi ve kızı nedeniyle topun ağzında.
Küçük Misha diğer adıyla Victor bizim bildiğimiz Mihail Sergeevich Gorbaçov kimdir?
Gorbaçov, 2 Mart 1931'de Rusya'nın güneyindeki günümüzde Kuzey Kafkasya olarak tanınan Stavropol Bölgesi, Medvezhensky Bölgesi, Privolnoye yerleşiminde köylü bir ailede doğdu. Babası Sergei Andreevich ve annesi Maria Panteleevna Ukraynalı köylülerdi, çocuğa Victor adı verildi. Çocukken Rus Ortodoks olarak vaftiz edildi ve rahip ona Mikhail adını verdi. Aile büyükleri ona 'Misha' diye sesleniyordu. Çocukluk yıllarını unutmayan Gorbaçov; yıllar sonra perestroika'yı dini ibadet üzerindeki kısıtlamaları gevşetmek için kullandı. Komünist devletin dağılmasından bir yıl önce, Gorbaçov bir parti kongresinde şunları söyledi: "Manevi yeniden doğuş toplum için oksijen kadar önemlidir."
Gorbaçov'un ailesi Yahudi mi?
Mihail Gorbaçov'un büyük büyükbabasının adı Musa Andreyeviç Gorbaçov'du. Dedesinin Musa adını taşımasından dolayı Yahudi olduğu iddia edilmişti. Bir zamanlar aileyi Moskova’dan 520 kilometre uzaklıktaki Voronezh eyaletinden Stavropol Bölgesi'ne taşıyan oydu. Nitekim Gorbaçov "Yaşam ve Reformlar" anı kitabında Musa Andreevich, karısı Stepanida ve üç oğlunun yeniden yerleşiminin büyük büyükbabanın iradesine karşı gerçekleştiğini iddia etmişti.
Baba tarafından dedesi Andrei Moiseevich Gorbaçov, Bolşevik Devrimi sonrası kollektif çiftliğe katılmak istemedi, bu nedenle bireysel bir köylü muamelesi gördü. 1934’te tutuklandı ve Irkutsk'a sürgüne gönderildi. Yirmi dört ay sonra geri döndü, hatalarını anladı, günlerinin sonuna kadar sadakatle çalıştığı kollektif çiftliğe katıldı. Muhtemelen Gorbaçov'un aile kökleri Musevi Hazar İmparatorluğuna kadar uzanıyor. Sonraki yüzyıllarda Bizans etkisiyle Ortodoks oldular ve kısmen Slavlastilar.
Anne tarafından büyükbabası Pantelei Efimovich Gopkalo, Chernihiv bölgesindendi. 1937'de Stalin döneminde büyükbaba Pantelei Efimovich Gopkalo, "karşı-devrimci sağcı Troçkist örgütün bir üyesi" suçlaması ile tutuklandı. Gorbaçov’un babası Sergei Andreevich ile annesi Maria Panteleevna tanıştıktan sonra aile kararıyla evlendiler. İlk çocukları 2 Mart 1931'de doğan Gorbaçov’du alnında düzensiz leke ile dünyaya gelmişti. Babası Kolhoz’da traktör istasyonunda makine operatörüydü ve eşi birlikte tüm hayatı boyunca bir kolektif çiftlikte çalıştılar. Gorbaçov’un annesi Maria Panteleevna okuma yazma bilmeyen ve inançlı bir kadındı.
Gorbaçov’un babası Nazi ajanı mıydı?
Rus medyasında bu tür iddialara rastlanıyor. 1994 yılında, Rus Dış İstihbarat Servisi'nden (SVR) bir albay, Novosti razvedka i kontr razvedka gazetesinin yazı işleri bürosuna geldi ve nüfuz ajanları hakkında uzun bir makale getirdi. Ancak materyalin içeriği gazete editörü için şok ediciydi. Çünkü eski Sovyet Başkanı Mihail Gorbaçov'un babasının Nazi Ordusundaki görevi anlatılıyordu.
Zaten resmi biyografi de Sovyetler Birliği Genel Sekreteri Gorbaçov’un babasının 2. Dünya Savaşında Sovyet Ordusunda askerliğini yaptığına ve madalya aldığına dair bilgiler var. Ancak baba 'Gorbaçov'un biyografisinde, 3 Mart 1942'den 21 Ocak 1943'e kadar Stavropol'de hüküm süren Nazi işgalcilerine yardım etmenin yanı sıra, tam olarak açıklığa kavuşturulmamış bir durumu var.
Nisan 1945'te Polonya'da General Grigori Mihayloviç Rybakov'un komuta ettiği Sovyet ordusundan askeri birlik, orman yolunda küçük bir düşman grubuyla çatışmaya girdi. Öldürülen düşman askerlerine ait özel eşyalar arasında Sergey Panteleymonovich Gorbaçov adına düzenlenmiş Rusça ve Almanca belgeler ve üç fotoğraf buldu. Biri Sergei Gorbaçov'u bir Sovyet tankının yanında bir tank teğmen üniforması içinde, ikinci fotoğrafta, bir Alman tankının yanında bir Alman tank subayı olarak gösteriyor.
Nazilerin, Sovyet ordusundan firar eden veya esir aldıkları askerleri, Kızıl Ordu generali (Korgeneral) ve Nazi Almanyası tarafından esir alındıktan sonra Stalin karşıtı askerî kuvvetler olan Rusya Kurtuluş Ordusu'nun başkomutanı Andrey Andreyeviç Vlasov'un Rus Kurtuluş Ordusu'na veya diğer ulusal oluşumlara gönderdikkeri biliniyor. Alman ordusunda. Sergei Gorbaçov gibi davranmanın aslında daha önce uzun bir yerleşme için terk edilmiş sıradan bir ajan olması ve cepheye vardıktan sonra hemen kendi başına geçmesi mümkündür.
Üçüncü resimde, yine yaşlı ve genç bir kadınla birlikte ve yanında, kafasında çok dikkat çekici siyah, alışılmadık şekilli bir nokta olan bir çocuk var. Savaşçılar belge ve fotoğrafları komutanlığa teslim etti. 1985 yılının başında, Rybakov bir gazetede yeni Genel Sekreter MS Gorbaçov'un bir portresini gördü ve öldürülen Alman'ın evrakları arasında bulunan fotoğraftaki çocuğa çarpıcı bir benzerlik buldu. Rybakov bunu Çelyabinsk Devlet Güvenlik Departmanına ve "onun" yardımcısı BN Yeltsin'e yazdı. Hiçbir yerden yanıt alamadı, ancak kısa süre sonra sessiz kalması konusunda sert bir şekilde uyarıldı. Bu hikayenin GS Rybakov tarafından şehir savcısının huzurunda ayrıntılı bir kaydı var.
Mihail Gorbaçov'un yükselişi…
Gorbaçov, 15 yaşında bir biçerdöver operatörü yardımcısı olarak çalıştı. Tahıl hasadı konusundaki sıkı çalışmasından dolayı 1949'da Kızıl Bayrak İşçi Nişanı ile ödüllendirildi, bu ödül bir yıl sonra Moskova Devlet Üniversitesi'ne sınavsız girmesini sağladı. 1955 yılında Hukuk Fakültesini bitirdi. 1970 yılında SBKP Stavropol Bölge Komitesi'nin ilk sekreteri oldu. 1971'de SBKP Merkez Komitesi üyesi oldu ve 1978'de Gorbaçov SBKP Merkez Komitesi Sekreteri seçildi, tarımdan sorumluydu. Gorbaçov'un parti kariyeri genellikle çok başarılıydı. Kendisi gibi Stavropol Bölgesinde doğmuş, Slav Kazağı KGB başkanı Yuri Andropov tarafından himaye edildiğini söylemişti.
Gorbaçov, 1985'te en yüksek devlet görevini üstlendi ve neredeyse hemen yeni bir siyasi yol ilan etti. Gorbaçov, 1985’ten 1991’e kadar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) en yüksek yönetim organı olan Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesinin genel sekreterliğini yürüttü.
Gorbaçov'un giyim tarzı, tavrı ve davranışları, önceki SSCB liderlerinden farklıydı. Karısı Raisa ise genel sekreter eşlerinden çok Amerikan "first-lady"leri andırıyordu. Cumhurbaşkanlığı sisteminin kurulmasını ve anayasanın Komünist Partinin Sovyet Yönetimindeki lider rolüne ilişkin maddesinin kaldırılmasını önerdi.
1990’da yapılan reformla devlet başkanlığı sistemine geçildi. Yüksek Sovyet Meclisinde yapılan oylamada Gorbaçov, SSCB Devlet Başkanı seçildi. Gorbaçov, 1990’dan 1991’e kadar SSCB'nin devlet başkanlığını yaptı. O zamanlar dünyanın birçok dilinde Rusça "perestroika" ve "glasnost" kelimeleri girdi. Başlattığı perestroyka (yeniden yapılanma) ve glasnost (açıklık) ismindeki reform çalışmaları Soğuk Savaşı bitirdi fakat Sovyetler Birliği Komünist Partisinin ülkede siyasi üstünlüğü sona erdi.
1990'da "uluslararası toplumun yaşamının önemli bir bölümünü karakterize eden barış sürecindeki öncü rolünün tanınmasıyla" Nobel Barış Ödülü'nü aldı. Gorbaçov, 25 Aralık 1991'de SSCB başkanı olarak istifa etti. Ertesi gün Sovyetler Birliği'nin varlığı sona erdi. Yurtdışında popülerliği artan Gorbaçov için kendi ülkesinde durum tam tersi yönde ilerliyordu. Siyasetçinin tartışmalı reformları 1991'de kendisine yönelik bir darbe girişimine yol açtı.
Fakat muhalif siyasetçi Gennadi Yanayev'in başını çektiği 8 kişilik ekibin darbe girişimi başarısızlıkla sonuçlandı. 1991 Ağustos'unda bir askeri darbe tertiplendi ve Gorbaçov, Karadeniz'deki tatili sırasında tutuklandı. Darbe bastırıldı. Gorbaçov istifa etti. Ancak olanlar Sovyet düzenini altüst etmişti ve 6 ayda Sovyetler Birliği, yolun sonuna geldi. Rusya, artık yeni ve belirsiz bir geleceğin kapısını aralamıştı.
"Gorbaçov Vakfı"nda tutulan çalışma kitabında, Gorbaçov'un devlet başkanlığı görevinden ayrıldığına dair hala bir kayıt yok. SSCB başkanlığından ayrıldıktan sonra Gorbaçov, sosyal ve edebi faaliyetlerde bulundu. 1992'den beri on dilde onlarca kitap yayınladı ve aynı zamanda kendi oynadığı Wim Wenders'ın "Sky Over Berlin 2"nin çekimlerinde yer aldı.
Politikalarının sonuçları…
Gorbaçov’un 25 Aralık 1991’de görevi bırakmasıyla SSCB resmen dağıldı. Gorbaçov, Batı’da o kadar çok saygı gördü ki, sevgiyle ‘Gorbi’ olarak adlandırıldı. Gorbaçov'un perestroyka (yeniden yapılanma) ve glasnost (açıklık) adını verdiği reform çalışmaları Soğuk Savaş'ı bitirmiş fakat bu reformlar Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin ülkede politik üstünlüğünü kaybetmesine ve sonrasında da Sovyetler Birliği'nin dağılmasına neden olmuştu.
Gorbaçov'un bu reformları, SSCB'nin ekonomisinin düzelmesine yardımcı olmadığı gibi birliğin dağılmasına varacak süreci de hızlandırdı. Özellikle glasnost siyaseti, SSCB bünyesindeki Estonya, Letonya ve Litvanya gibi Baltık ülkelerinin ve diğer cumhuriyetlerin bağımsızlık taleplerini artırdı. Yükselen milliyetçi ve bağımsızlık yanlısı hareketlerle Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Türkistan'da çeşitli ayaklanmalar ve çatışmalar yaşandı.
12 Haziran 1987 tarihinde – Batı Berlin’in Brandenburg Kapısı girişinde – Ronald Reagan, Mihail Gorbaçov’dan Berlin Duvarı’nı yıkmasını istemişti. Demir Perde, tarihe geçen bu konuşmanın ardından tam 2 yıl sonra yıkıldı.
Gorbaçov'un Kırım sorununa bakışı:
Gorbaçov, 2014'te Kırım'ın Rusya'ya katılmasını getiren referanduma destek verdi: "Kırım önceden Sovyet yasaları, yani parti yasaları gereğince Ukrayna'ya katılmıştı, halka sorulmamıştı. Şimdi halk bu hatayı düzeltmek için kendisi karar veriyor." demişti.
Gorbaçov'un Putin yaklaşımı…
Gorbaçov, 2000'de düzenlenen seçimleri kazanarak ülkenin başına geçen Putin'i başta "Yeltsin karşıtı bir figür" olarak görüp desteklerken, 2008 sonrası politikalarını "toplum üzerinde baskı yarattığı" gerekçesiyle eleştirdi. Putin, Gorbaçov'un geçen yılki 90. yaş gününde siyasetçi için "Modern zamanların en büyük devlet insanlarından biri, ülkemize ve dünya tarihine büyük bir etkisi oldu" sözlerini sarf etmişti.
SSCB'nin eski başkanı, kendisine verilen umutları haklı çıkarmayan bir politikacıydı. Gorbaçov, Soğuk Savaş'ı sona erdirmeye çalıştığında, Sovyetler Birliği'ni zayıflatmaya değil güçlendirmeye çalıştı. Çöküş birçok iç nedenden dolayı meydana geldi.
ABD ve Avrupa'da ölümü için kim ne dedi?
ABD'nin California eyaletinin eski valisi ve aktör Arnold Schwarzenegger, Twitter'da "Asla kahramanlarınızla tanışmayın" sözünü alıntıladı. "Sanırım bu şimdiye kadar duyduğum en kötü tavsiyelerden biri. Mihail Gorbaçov benim kahramanlarımdan biriydi ve onunla tanışmak benim için bir onur ve mutluluktu. Ona arkadaşım dediğim için inanılmaz şanslıyım. Hepimiz onun fantastik hayatından bir şeyler öğrenebiliriz” dedi
ABD Başkanı Joe Biden de Gorbaçov'un ölümüyle ilgili bir açıklama yaptı, metni Beyaz Saray'ın internet sitesinde yayınlandı: “Mikhail Gorbaçov olağanüstü bir vizyona sahip bir adamdı. İktidara geldiğinde, Soğuk Savaş yaklaşık 40 yıl sürmüştü ve Komünizm yıkıcı sonuçlarla daha da uzun sürmüştü. Amerikalı lider, birkaç yüksek rütbeli Sovyet yetkilisinin bir şeylerin değişmesi gerektiğini kabul etme cesaretine sahip olduğunu söyledi. Joe Biden Gorbaçov’un reformları yaptığı O sırada Senato Dış İlişkiler Komitesi üyesi olduğunu ve Gorbaçov'un ne yaptığını izlediğini açıkladı. SSCB'nin lideri olarak, iki ülkenin nükleer cephaneliklerini azaltmak, dünyanın dört bir yanındaki nükleer silahlanma yarışına bir son vermek için dua eden insanları rahatlatmak için Başkan Reagan ile birlikte çalıştı. Onlarca yıl süren acımasız siyasi baskıdan sonra demokratik reformları benimsedi. Glasnost ve perestroika'ya - açıklık ve perestroika - sadece slogan olarak değil, uzun yıllar tecrit ve yoksunluktan sonra Sovyetler Birliği halkı için bir yol olarak inanıyordu ”dedi.
İngiltere eski Başbakanı Boris Johnson, "Gorbaçov'un ölüm haberine üzüldüğünü" tweetledi. Soğuk Savaşı "barışçıl bir sonuca" getirmeyi başaran Sovyet liderinin "cesaretine ve dürüstlüğüne her zaman hayran olduğunu" vurguladı.
Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, Gorbaçov'un "yolu Ruslara özgürlüğe giden yolu açan bir dünya adamı" olduğunu tweetledi. "Avrupa'da barışa olan bağlılığının ortak tarihimizi değiştirdiğinden" emin. “Demokrasinin şampiyonu gitti. Mihail Gorbaçov, 20. yüzyılın tarihini değiştiren adamdır. Eski İtalya Başbakanı Silvio Berlusconi , özellikle uluslararası siyasetin bu zor anında vizyonu ve sağduyusu kaçırılacak” dedi .
Nisanyan Sevan Karatodori Paşa/ Sevan Nişanyan'ın Gorbacov değerlendirmesi…
"Gorbaçev büyük bir kumar oynadı. Almanya'ya ülkenin yarısını hibe etti. Onunla yetinmedi, Polonya, Çekoslovakya ve Macaristan'ı da verdi. Karşılığında sanırım büyük Alman-Rus ittifakını bekledi.
Avrupa Birliği'ne davet edilmeyi, o olmadı Hamburg'dan Vladivostok'a uzanan Büyük Avrupa'nın kurucu unsuru olmayı ümit etti. Rusya'nın kurtuluşu buydu. Esasen Avrupa'nın da kurtuluşu buydu. Büyük Katerina Antantı!
Helmut Kohl, bu fikre kapalı değildi. Schröder hiç değildi. Fakat Amerika'nın reaksiyonunu hesaba katmadılar. Belki kattılar da ellerinden bir şey gelmedi. ABD'nin 1997-98'den itibaren sistemli olarak yükselttiği Yeni Soğuk Savaş politikasını rasyonel kılacak olan tek senaryo galiba budur.
Alman-Rus ittifakı, ABD'nin İkinci Savaştan sonra kurduğu global egemenliği kıracak olan büyük hamle idi. Başarılı olursa ABD'yi Kanada yahut Avustralya gibi bir zararsız ayıcık derekesine düşürebilirdi. Elbette izin veremezlerdi, vermediler.
NATO'yu Rusya'ya karşı bir saldırı cephesi olarak yeniden örgütlediler. Sovyetler Birliğinin parçalanmasına, tüm coğrafyanın mikro- milliyetçilikler cehennemine dönmesine yeşil ışık yaktılar. Sırasıyla Tacikistan'ı, Çeçenistan'ı, Gürcistan'ı, Ukrayna'yı, Belarus, Kazakistan’ı tutuşturmayı denediler.
Almanya her şeye rağmen Rusya ile ilişkilerini adım adım yoğunlaştırdı. Nordstream-2 ile karşılıklı bağımlılığı pekiştirmeyi denedi. Son çare olarak Ukrayna savaşını çıkardılar. Almanya’ya karşı şah mat hamlesiydi. Savaşın başladığı gün N2 rafa kaldırıldı.
Uzun vadede ne işe yarar, göreceğiz.
*
Başka?
Soğuk Savaş’ı tek hamlede sona erdirdi. İçte polis devletinin paranoyak iktidarının belini kırdı. Bunlar takdir edilecek şeylerdir. Fakat zayıf bir liderdi. Başlattığı devrimin ardını getirecek gücü ve vizyonu yoktu. Birkaç yıl aradan sonra ABD’nin Soğuk Savaş’ı geri getirmesine, içte kan banyosunu önlemek için Putin’in (eskisi kadar olmasa da) polis devletini yeniden inşa etmek zorunda kalmasına tanık oldu.
Başlattığı ve devamını getiremediği süreç, Rus halkını sefalete ve yıkıma mahkum etti. Bir kuşak yok edildi; erkekleri serseri, kadınları nataşa oldu. Bu yüzden Rusya’da (ve diğer Sovyet cumhuriyetlerinde) Gorbaçev’i hayırla anan kimseye pek rastlanmıyor."
.
Ömür Çelikdönmez, dikGAZETE.com
Seçilmiş Kaynakça
https://tass.ru/obschestvo/15610141
https://stuki-druki.com/authors/Gorbachev.php
https://svpressa.ru/persons/mihail-gorbachev/
https://www.gorby.ru/gorbachev/biography/
http://www.gorby.ru/en/rubrs.asp?rubr_id=312
https://www.bbc.com/turkce/articles/c2lg0qlnpqyo
https://www.gazeta.ru/social/2022/08/31/15357374.shtml
https://www.pravda.ru/news/society/1741662-gorbachev/
https://www.dp.ru/a/2022/08/30/Poslednij_glava_SSSR_Miha
https://www.gorby.ru/en/presscenter/publication/show_25944/
https://radiosputnik.ria.ru/20220831/gorbachev-1813489622.html
https://uznayvse.ru/znamenitosti/biografiya-mihail-gorbachev.html
https://www.gazeta.ru/politics/news/2022/08/31/18452018.shtml
https://www.salom.com.tr/arsiv/haber/62512/rusyada-yahudilik-yeniden-yukseliste
https://tr.euronews.com/2014/11/03/berlin-duvari-nin-yikilmasinda-gorbacov-un-rolu
https://ezoteriker.ru/kto-byl-ded-gorbacheva-mihail-gorbach-v-biografiya-novosti-foto/
https://quickloto.ru/tr/kids/biografiya-mihaila-gorbacheva-otec-mihail-gorbach-v-zhizn-do/
https://weekend.rambler.ru/people/40565222-kem-po-proishozhdeniyu-byl-mihail-gorbachev/
https://generals.dk/general/Rybakov/Grigorii_Mikhailovich/Soviet_Union.html
https://coppershop.ru/fashion/gorbachev-mihail-sergeevich-biografiya-mihaila-gorbach-va-kto-byl-ded.html
https://www5.tbmm.gov.tr//develop/owa/tutanak_g_sd.birlesim_baslangic?P4=3968&P5=B&page1=7&page2=7
http://www.chicagotribune.com/news/nationworld/chi-out_there_gorbachev_rodriguez_23mart-2C4698255.story
https://turkish.aawsat.com/home/article/3846701/eski-sovyetler-birliği’nin-son-devlet-başkanı-gorbaçov-hayatını-kaybetti
https://www.facebook.com/552911967/posts/pfbid0yxwX52c3Zk8EAhTzAVeGLT4mptMkA3m4CKKEPbcbuHytvjWdCH9oChHtMnbe6kH8l/
https://www.indyturk.com/node/547601/ dünya/91-yaşında-hayatını-kaybeden-son-sovyet-lideri-mihail-gorbaçov-kimdir
https://sputniknews.com.tr/20220830/sovyetler-birliginin-son-lideri-mihail-gorbacov-hayatini-kaybetti-1060588326.html