Res.1: Küçük Firikya, Firikya Epiktetos, Mukaddes Firikya, Yukarı Firikya, Küçük Arzava, Yukarı Memleket.
YUKARI MEMLEKET KUTSAL ARZAVA
Res.2: Eğirdir Gölü'ndeki değişim (tahmini 1530-1610 yılları arası)
Özet
Makalenin amacı yukarı, güzel ve kutsal kelimeleri arasındaki yakınlık ve ilişki üzerinden Firikya Salutaris, Galatia Salutaris, Yukarı Memleket ve Arzava’nın aynı bölge olduğu ile Kuvalia, Kutsal Geçit, Âbrû Mesmâne, Kelene, Firikya Hellespontia ve Kemer Boğazı’nın aynı yer ve zikredilen bölgede bulunduğunu göstermektir.
Açar Kelimeler: Ulvî, Yüce, Âbrû, Kutsal, Güzel, Arzava, Yukarı Memleket, Yukarı Firikya, Firikya Salutaris
Giriş
Daha önceki birçok çalışmamda Firikya Hellespontia’nın Kemer Boğazı ve çevresi olduğunu, hatta Kelene (Kelainai) adlı Firik şehrinin Kemer Boğazı’nda bulunduğunu ispat etmiştim.
Şimdi de Prof. Bilge Umar’ın “güzel geçit” dediği Kuvalya’nın (Kuwalia), “kutsal geçit” veya “kutsal nehir geçidi” anlamına gelebileceği ve Kuvalya’nın Kemer Boğazı’ndaki geçit olduğu üzerinde duracağım.
Bu hususu bazı başlıklar altında açıklamaya çalışacağım:
Firikya Salutaris ve Galatya Salutaris
Firikya Salutaris ve Galatya Salutaris iki ayrı bölgedir (Remsi, 1960: 163-165, 243). Öyle olmasa bile ben öyle bilirdim. Yâni Firikya ve Galatya bölgelerinde olmak üzere iki ayrı Salutaris vilâyeti var sanırdım.
Bazı metinler ve kentlerin yerine bakarak bu fikrimde tereddüt eder, ama bir türlü işin içinden çıkamazdım. 2013’de İbn Hordazbih ile el-İdrîsî’nin verdikleri durakları coğrafyamıza yerleştirirken, Amorion’un Emirdağ değil, kesin olarak Uluborlu olduğunu gördüm.
Ne zaman ki, Prof. Mehdi İlhan anısına Aralık 2022’de çıkan kitapta, Prof. Erkan İznik’in Strabon hakkındaki makalesini okudum; Pessinus’un yerinden şüphe ettim.
Yaptığım çalışmada Strabon’un iki ayrı Sangarios zikrettiğini, ama bunun farkında olmadığını gördüm (bk. Topraklı, 2023).
“Theodosius, 386-395 arasında, Galatia'nın güney batısından Germa, Myrika, Eudokias, Pessinus ve Pitnisos piskoposlarını alarak, Firikya Salutaris'ten ayırdığı Amorion, Orkistos, Klaneos ve Troknades Piskoposluklarına ilâve ederek Galatia Salutaris vilâyetini teşkil etmişti ve bu yeni vilâyetin metropolisi Pessinus olmuştu” (Remsi, 1960: 243). Buna göre Pessinus, Uluborlu şarkı ve Anayol’daki Kötürnek idi (bk. Topraklı, 2023).
Dün (12.09.23) Ankara HBVÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesine gittim. Bu fakülte 2019’dan evvel GÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi idi. Aynı bunun gibi Firikya Salutaris, bir kararla imparator Theodosius tarafından Galatya Salutaris yapılmıştı ve Pessinus, Firikya Salutaris’te (Yalvaç bölgesi) bulunuyordu. Olay böyle anlaşılmalıdır.
Yukarı Memleket, Yukarı Firikya, Firikya Salutaris
Arzava Memleketleri için Yukarı Memleket, bilâhare Yukarı Firikya denilmesi (Kınal, 1953: 7; Bryennios, 2008: 97; Khoniates, 1995: 49), kanaatimce bölgenin rakımının yüksek olmasından değil, “Kutlu Bölge” olmasıyla ilgilidir.
Firikya Salutaris için Yukarı Firikya denilmiştir (Remsi, 1960: 165).
Çünkü insanoğlu Kutlu’nun, Tanrı’nın gökte ve yukarıda bulunduğuna inanmıştır.
Yukarı Firikya denilen Yalvaç bölgesi en düşük 920 m, en yüksek 1160 m rakımlı olup, Anadolu’da bu bölgeden çok daha yüksek rakımlı ovalar var.
Eğirdir Gölü çevresi bölgenin en çukur yeri. Mihri İffet Pektaş, Salutaris kelimesini dilimize Mukaddes olarak çevirmiştir (Remsi, 1960: 150, açık.2).
Bölgeye Salutaris denilmesi, belki “sıcak su kaynakları” ile ilgilidir (Remsi, 1960: 243), ama kanaatimce, siyah gök taşının (kutlu taşın) bulunduğu Pessinus şehri ve Kybele adlı tanrıçanın bu bölgede bulunmasıyla ilgilidir.
Kutsal Firikya, Kutsal Geçit, Âbrû Mesmâne, K(uwa)-Ela, Kelene
Merhum Prof. Umar, “Elana (Rum ağzı: Helana/Helena/Helene) Luwi/Pelasgos dilinde "Boğaz'sal, Geçitsel" demektir. Troia destanındaki güzel Helena'nın adı da aslında, "Boğazdaki kadın"ı kasdediyor ve Kuwa-İla, K(uwa) –Ela "Güzel-Boğaz" idi” der (Anna, 1960: 208 açık.3, 449 açık.2, 481 açık.1).
Bu boğaz (Güzel-Boğaz), 1501 tarihli bir belgede Afşar (Gelendost) kazası, Maziye (Marsia) köyü hududunda bulunan Firigos Boğazı, bugünkü adıyla Kemer Boğazı, boğazdaki ırmağın adı ise Hyeropotamum (mukaddes nehir), Hyeron ve Hierus kaydedilmiştir (Remsi, 1960: 264, 266).
Yine bu boğaz, 847’de Ebr-u Mesmâne (doğrusu Âbrû Mesmâne), yâni Kutsal Geçit kaydedilmiştir (İbn Hordazbih, 2008: 87).
Ben şahsen kutsal’ı anladığım hâlde ilk kez karşıma çıkan Boğaz’sal ve Geçitsel kelimelerini anlayamıyorum. Kutsal için kut’u olan, kutlu, mukaddes diyorum, ama Boğaz’sal için boğazla ilgili, boğaza ait, geçitsel için de geçit’i olan, geçitle ilgili diyebilir miyim bilmiyorum.
Güzel Boğaz için Kutlu veya Mukaddes Boğaz demenin daha doğru olacağını ve güzel veya kutlu adının da bölgenin Mukaddes (Salutaris) adından geldiğini düşünüyorum.
Ekseri Kelenai'ye, Rumca bir mana ifade ettirmek için Kelainai denmiştir; hâlbuki bütün sikkeler ve kitabeler Zeus Keleneus der (Remsi, 1960: 409 açık.2).
Kemer Boğazı’nda (Firigos/Firik Boğazı) bulunan ünlü Firik şehri Kelene’nin adının Kuvalya ve Helene adıyla ilgili olduğunu düşünüyor; bu konuların tartışılmasını istiyorum.
Sonuç
İki göl arasındaki Seha (Menderes, Halys, Sangarios, el-Battâl, Skamandros, Hierus, Hyeronpotamos, İndos, Euros, Ebros, Siberis, Bathys Rhyax) Nehri’nin şarkı ve Eğirdir, Yalvaç ve Şarkîkaraağaç arasında kalan bölgenin, Yukarı Memleket, Yukarı Firikya, Mukaddes Firikya ve Galatya Salutaris gibi adları var.
Kemer Boğazı ve oradaki geçidin adı da Kutlu Boğaz Geçidi veya Mukaddes Geçit olmalıdır.
Firikya’nın en çukur yerine “yukarı ve mukaddes” adının verilmesi, bu bölgede bulunan Kybele adlı tanrıçayla ilgili olmalıdır.
.
Ramazan Topraklı, dikGAZETE.com
Kaynaklar
Anna Komnena (1996): Alexiad, Malazgirt’in Sonrası, Çeviri: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi-İstanbul.
Bryennios, Nikeforos (2008): Tarihin Özü, Çeviri: Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.
Homeros (Mart 2014): İlyada (Ίλіάς), Çeviri: Azra Erhat- A. Kadir, Türkiye İş Bankası yayını-İstanbul.
İbn Hordadbih (2008): Yollar ve Ülkeler Kitabı, Çeviri: Murat Ağarı, Kitabevi-İstanbul.
İznik, Erkan (Aralık 2022): “Strabon’un Geographika (Coğrafya) adlı eserine göre Phrygia ve Phrygialılar”, Prof. Dr. M. Mehdi İlhan Anısına: Tarihe Adanan Bir Ömür. Haz.: Mehmet Doğan ve Kâmil Çolak, Berikan Yayınevi-Ankara, s.1-20.
Khoniates, Niketas (1995): Historia, Çeviri: Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu (TTK)-Ankara.
Kınal, Firuzan (1953): Arzava Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi-Ankara.
Remsi (Ramsay, W. M.) (1960): Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çeviri: Mihri Pektaş, MEB-İstanbul.
Strabon (2009): Antik Anadolu Coğrafyası, Çeviri: Adnan Pekman, Arkeoloji ve Sanat Yayınları-İstanbul.
Topraklı, Ramazan (2023): “Prof. İznik ve Strabon’a Coğrafya Eleştirisi”, dikGazete, 27.03.2023 (erişim 13 Eylül 2023).
https://www.dikgazete.com/yazi/prof-iznik-ve-strabon-a-cografya-elestirisi-5458.html
Res.1: Küçük Firikya, Firikya Epiktetos, Mukaddes Firikya, Yukarı Firikya, Küçük Arzava, Yukarı Memleket.
Res.2: Eğirdir Gölü'ndeki değişim (tahmini 1530-1610 yılları arası)