Geçtiğimiz hafta dünya kamuoyu; Rusya'nın bir Avrasya askeri ittifakı olan Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü (CSTO) kapsamında Rus askerlerinin eski Sovyet Cumhuriyeti Kazakistan’a konuşlandırılmasına tanıklık etti. Orta Asya'daki eski Sovyet cumhuriyetlerinin en istikrarlısı olarak görülen enerji zengini Kazakistan, günlerdir süren artan akaryakıt fiyatlarına yönelik protestoların ayaklanmaya dönüşmesinin ardından, on yılların en büyük krizini yaşadı.
Tüm dünyada olduğu gibi Türk kamuoyu, olup biteni anlamaya çalıştı. Çoğunluk Türk Devletleri Teşkilatı'nın aktif paydaşı Kazakistan'ın, Rusya yörüngesinde yeniden konuşlandırılması için Moskova yönetimi tarafından cezalandırıldığını düşündü. Onlara göre Kazakistan'ın çeşitlendirilmiş sürdürülebilir uluslararası ilişkiler networkuna dahil olma çabaları Putin'i rahatsız etmişti.
Türkiye Cumhuriyeti Devletinin, Kazakistan'daki olayları soğukkanlılıkla karşılaması, sanki Turan Ordusu ile Türk Devletleri Teşkilatına önayak olan Ankara değilmiş gibi davranması, bazı kesimlerde hayal kırıklığı yarattı.
Hatta ben dahi, bu hayal kırıklığı yaşayanlardan biri olarak dayanamamış "Sahi Türk Devletleri Teşkilatı, Turan Ordusu neden sırra kadem bastı? Bizim titrek Aksakalımız Türk Dünyasındaki özgül ağırlığını neden hissettirmiyor?" diye sormuştum.
Ama ne hikmetse kimsenin aklına Hazar Hanlığı’nın çağdaş muhafızları gelmedi? Oysa Kazakistan olayları patlak vermeden iki hafta önce İstanbul'da toplanan Hahamlar Kurultayı, Türk Dünyasının Baş Kağanını ve İslam Aleminin liderini çoktan ilan etmiş, Türk Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a “Menora” sunmuştur.
Bu sunumun ikonografik anlamı, Türkler ve Müslümanlar dışında Yahudilerin de yeryüzünde Türkiye’nin liderliğini kabul etmeleri demektir.
Bu toplantıya tanıklık eden Türk ve İslam Ülkeleri Yahudi Cemaati Hahamları: Dünya Dağ Yahudileri Kongresi Başkanı Akif Gilalov, Rusya Hahambaşı Berel Lazar, Rusya hahamları İtschak Deutsch, Dani Krichevsky, Bakü Hahamı Shneur Elimelech, Buhara Özbekistan Yahudi Kongresi Başkan Yardımcısı Edi Mordechayev, Kırgızistan Hahambaşı Arie Reichman, Kazakistan Hahambaşı Yeshaya Cohen, Almatı hahamları Saadya Liberov, Elchanan Cohen, Nursultan Hahamı Shmuel Karnauh.
“Kazakistan’da gerçekleşen operasyon, bu Haham heyetinin tasarrufudur” ifadesi, inanın havada kalmaz.
Menora’nın birçok simgesel anlamının başında “Devamlı Işık” bulunmaktadır. Tanrı yeri ve göğü yarattıktan sonra “Işık olsun” demiştir. Bu ışık, evrenin, ruhların ve bilimin aydınlığını da simgeler.
İsterseniz konuyu biraz detaylandırayım.
Kazakistan Olaylarını Anlama Kılavuzu İslam Ülkeleri Hahamlar İttifakı İstanbul Buluşması…
2019 yılında kurulan İslam Ülkeleri Hahamlar İttifakına üyelikleri bulunan ve ARIS çatısı altında yer alan, Arnavutluk, Azerbaycan, Fas, Türkiye, Tunus, İran, Kazakistan, Kosova, Kırgızistan, BAE, Uganda, Özbekistan, Nijerya Hahamları ile Kuzey Kıbrıs, Tataristan ve Başkurdistan gibi özerk ülkelerin hahamları da 22 Aralık´ta İslam Ülkeleri Hahamlar İttifakının ilk buluşmasını gerçekleştirdi.
Türk Yahudi Toplumu yönetimi ve Türkiye Hahambaşılığı himaye ve davetinde İslam Ülkeleri Hahamları İttifakının (Alliance of Rabbis in Islamic States – ARIS) hahamları İstanbul’da buluştuklarında, Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan ile görüşeceklerini bilmiyorlardı.
Cumhurbaşkanı Erdoğan'la sürpriz görüşme, İstanbul'daki Yahudi müzesine yapılan ziyaretin ve Türk hahamlarının merkez sinagogu Neve Şalom'da verilen gala yemeğinin yerini aldı.
Toplantı için İstanbul’a gelen hahamlar, sürpriz davet üzerine Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın gönderdiği özel uçakla Ankara’ya gittiler.
Heyette kimler yoktu ki; "Türkiye Hahambaşı İshak Haleva, Türkiye Hahambaşısı Genel Sekreteri Yusuf Altıntaş, Türk Yahudi Toplumu Başkan Vekili Moris Levi, Türk Yahudi Toplumu Başkan Asistanı Yusuf Desaban, Türk Yahudi Toplumu Delegasyon Başkanları İshak İbrahimzadeh ve Erol Kohen, ARIS Başkanı ve İstanbul Aşkenaz Cemaati Hahamı Mendy Chitrik, ARIS Kurul Koordinatörü Reuben Eli Ovits, Dünya Dağ Yahudileri Kongresi Başkanı Akif Gilalov, Buhara Özbekistan Yahudi Kongresi Başkan Yardımcısı Edi Mordechayev, Arnavutluk ve Kosova Hahambaşı Yoel Kaplan, Azerbaycan Hahambaşı Shneur Segal, İran Hahambaşı Yehuda Gerami, Kırgızistan Hahambaşı Arie Reichman, Kazakistan Hahambaşı Yeshaya Cohen, Rusya Hahambaşı Berel Lazar, Uganda Hahambaşı Moshe Raskin, eski Mısır Hahambaşı Avraham Dayan, İstanbul hahamları Menachem Porush, David Sevi, Naftali Haleva, İshak Alaluf, Avraam Gerson, Izak Peres, Birleşik Arap Emirlikleri Hahamı Levi Duchman, KKTC Hahamı Chaim Hillel Azimov, Rusya hahamları İtschak Deutsch, Dani Krichevsky, İran Cemaati New York temsilcisi Zelman Lowenthal, Almati hahamları Saadya Liberov, Elchanan Cohen, Bakü Hahamı Shneur Elimelech, İsfahan Hahamı Eliyahu Saidian, Nursultan Hahamı Shmuel Karnauh."
Hahamlar, günün anısına Cumhurbaşkanı Erdoğan’a Yedi Kollu Şamdan yani Menora hediye etti. Yedi Kollu Şamdan'ın her biri İnanç, Umut, Şefkat, İrade, Namus, İhtiyat ve Adalet anlamlarını taşır. Sembolik dilde dünyanın 7 günde yaratılması ve aydınlanma düşüncesini sembolize ettiği söylenir.
Aynı zamanda İsrail Gizli Servisi MOSSAD'ın da sembollerinden. Modern İsrail Devleti'nin resmi armasında da kullanılan “Menora” ya da diğer adıyla Yedi Kollu Şamdan var.
Cumhurbaşkanlığı Külliyesi’nde, ülkesinde misafir bulunan Yahudi din adamlarını kabul eden Erdoğan’ı, Hahamlar kutsadı. Sefarad Yahudileri'nin Osmanlı'ya okuduğu kutsama duası Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk kez bir cumhurbaşkanı için Yahudilerin “Anoten Kutsama Duası” okundu.
Duada, “Tanrı, yüce Devletimiz Türkiye Cumhuriyeti’ni ve Ulu Efendimiz Erdoğan’ı korusun, boy verdirsin, yardım etsin, şanını yüceltsin” denildi. Bu duayı sadece Türk Musevi Cemaatinin Sefarad veya Eşkenazi Hahamları değil, yukarıda ismi sayılan ülkelerden katılan Hahamlar okudu ve ‘amin’ dediler. Bunun anlamı bağlılıktır. Şimdilik bu kadarını bilelim. Fazlası devreleri yakar.
Bu toplantı, sadece tanışma veya nezaket gösterisi değildi. Bu tarihi buluşma, Avrasya coğrafyasında yeni dönemin gerçek lider ülkesini dünya kamuoyunun adeta gözüne sokma operasyonu idi. Sonuçta bu ritüel, kim ne derse desin Cihanşümul Kadim Türk Devletine bağlılık ve itaat merasimidir. Kazakistan olayı, bu toplantıdan bağımsız sayılmaz.
-İsrail’in Aşdod kentinden Levan Kogeashvili, 7 Ocak'ta Orta Asya ülkesi Kazakistan'da öldürüldü.
Kazakistan Yahudileri…
Kazakistan'da uzun geçmişi olan Kazak Yahudileri'nin nüfusu 12,000 ila 30,000 olup toplam nüfusun yüzde 1'inden azını oluşturur. Kazak Yahudilerinin çoğu Aşkenaz ve Rusça konuşuyorlar. İsrail, petrol ithalatının yaklaşık yüzde 25'ini Kazakistan'dan satın alıyor. 1989'dan beri yaklaşık 10.000 Kazak Yahudisi İsrail'e taşındı. Bugün Kazakistan'da yaklaşık 3.300 Yahudi yaşıyor. Yaklaşık 2.000'i Buhari ve Tat /Kafkas Dağı Yahudilerinden oluşur.
Almaata ülkenin ana Yahudi merkezidir. Daha küçük Yahudi toplulukları bu büyük ülkede Karaganda, Çimkent, Astana, Semiplatinsk, Kokchetav, Dzhambul, Uralsk, Aktyubinsk, Petropavlovsk Nur-Sultan, Kostanay, Pavlodar, Öskemen ve birkaç köy gibi yerlerde yayılmıştır.
Kazak Yahudi topluluğu oldukça istikrarlı ve organizedir. Hem laik hem de dini olan 20'den fazla Yahudi kuruluşu şu anda Yahudilerin dini ve kültürel yaşamını iyileştirmek için çalışıyor. Mitzvah Derneği (bir şemsiye organizasyon), Chabad Lubavitch, Ortak Dağıtım Komitesi ve Musevi Ajansı görünür olanlardır. Aralık 1999'da Kazakistan'daki Yahudi topluluklarını birleştirmek için Tüm Kazakistan Yahudi Kongresi / Kazakistan Cumhuriyeti Yahudi Ulusal Kuruluşları Birliği kuruldu.
Ülkedeki tüm hahamlar göçmen ve hepsi de Brooklyn, New York merkezli bir Hasidik mezhebi olan Chabad-Lubavitch hareketinin üyeleri.
-Kazakistan’ın Hahambaşısı Yeshaya Cohen
İstanbul’da gerçekleşen Haham zirvesine Kazakistan'dan Kazakistan Hahambaşı Yeshaya Cohen, Almatı hahamları Saadya Liberov, Elchanan Cohen, Nursultan Hahamı Shmuel Karnauh katılmışlardı.
Kazakistan, bir sürgün yeri olmasının yanı sıra, Holokost sırasında kaçan Doğu Avrupa'dan birçok Yahudi'ye güvenli bir liman olmuştur.
Kazakistan’ı yöneten Sovyet idarecilerin, Yahudi dini icraatının çoğunu yasaklamış olmasına karşın, Kazakistan’daki Yahudi yaşamı, Brooklyn’den gelen cesur Habad din adamı Rabi Hillel Liberov’un uğraşıları sayesinde devam edebildi. 1944’te Rabi Schneerson’un ölümünden sonra Rabi Liberov, Kazakistan’daki Yahudilerin bir lidere ihtiyaçları olduğunu idrak ederek Alma Ata’ya gitti.
Astana’daki Beit Rachel Sinagogu…
1944’ten 1982’deki ölümüne dek Rabi Liberov, Alma Ata’nın gayri resmi baş hahamı olarak görev yaptı.
İbadetleri gizli olarak yönetti ve kaşerut yasalarına göre hayvan kesimi yaptı; böylece Kazak Yahudileri, Şabat ve bayramlarda olsun biraz kaşer et yiyebildiler. Liberov, Kazakistan’daki Yahudi yaşamının idamesini sağladı. Sovyetler döneminde birçok Yahudi, Kazakistan’a madencilik alanında ve Cumhuriyet’teki nükleer test projelerinde çalışmak için gönderildi. Her ne kadar Yahudi yaşamının üzerinde ciddi bir baskı uygulanıyor idiyse de, bazı Yahudiler geleneklerini gizli bir şekilde sürdürmeyi başarabildi. Günümüzde nüfusu 20 bin olarak kabul edilebilen bir Yahudi cemaati Kazakistan’ı yurtları olarak kabul etmiştir.
-Bar mitzvasında bir çocuk, Almatı'nın baş hahamı Haham Elchanan Cohen eşliğinde Tevrat'tan okuyor.
Alma Ata, ülkenin en geniş Yahudi cemaatine sahip. Daha küçük Yahudi topluluklarına ise Astana, Semiplatinsk, Dahambul, Uralsk ve Karaganda’da rastlanır. Genellikle dünyadaki daha büyük Yahudi cemaatlerinden de aldıkları yardımlarla, yirmiden fazla yerel Yahudi kurumu, Kazakistan’daki Yahudi yaşamına katkıda bulunur. Örneğin Karaganda’da bin kişi olduğundan emin olunan Yahudi cemaatine American Jewish Joint Committee (JDC) yardım ederek, burada bir Yahudi cemaati merkezi yönetir.
Son yıllarda Kazakistan’da bazı başarılı Yahudi iş adamları görüldü. Kazakistan Yahudileri yeni bir döneme girdiler. Nitekim dönemin Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, Alma Ata’daki yeni sinagogun temel atma törenine katıldı. 1998’de tamamlanan bu projede; ülkenin merkez sinagogu, mikve, cemaat büroları yer alıyor.
-Kazakistan Yahudi Cemaatinin Terör olayları ile ilgili açıklaması
Tokayev - Nazarbayev çekişmesi ve Brezilya dizilerini aratmayan skandal özel hayat kirliliği…
Kazakistan olaylarında da GRU parmağı vardı ve halen kriz sürecini onlar yönetiyor. İhale, Rus devlet aygıtında. Maalesef önce federasyon sonra bölünme Kazakistan’ı bekleyen kader. Göreceli istikrar ve otokrasisiyle ünlü Orta Asya cumhuriyetinde yaşanan en büyük siyasi krizin, diğer ülkelere sıçraması söz konusu olabilir.
Burada dikkat edilmesi gereken husus Cumhurbaşkanı Kasım Comert Tokayev’ın halka yaptığı açıklamalardır. Tokayev, bu açıklamalarında Kazakistan eski Cumhurbaşkanı Nazarbayev’i Güvenlik Konseyi başkanlığı görevinden aldığını ifade etti ve böylece Kazakistan’da 30 yıl süren Nazarbayev hakimiyeti son buldu.
Nursultan Nazarbayev'in üvey kızından çocuğu mu var?
Bunun ardından sokaktaki halk, Kazak ülkesinin birçok bölgesindeki Nazarbayev’e ait heykelleri yıktı. Batılı gizli servislerin kışkırttığı protestocular Nazarbayev'in memleketi olan Taldıkurgan'da heykelini yıktılar. Halkın gözünde Nazarbayev rüşvetçi, diktatör ve konjonktüre göre davranan bir lider olarak biliniyordu. Yerel kaynaklar eski diktatörün kirli çamaşırlarından daha yeni söz ediyorlar.
Nursultan Nazarbayev 12 Şubat 1941’de Yahudi nüfusun yoğun olduğu Karaganda bölgesinin Kızılçar/Kızılyar köyünde doğan Sara Nazarbayeva ile 1962 yılında evlenmiş.
Söylentiye göre Kazak Yahudisi Sara, Nursultan ile evlenmeden önce bir başkasından hamile kalır. İlk kızları Dariga, Sara Nazarbayeva'ın evlilik dışı ilişkisinden ama Nursultan ile evlendikten sonra doğmuştur.
Kazakistan'ın devrik ve sabık lideri Nursultan, Dariga'nın üvey babasıdır. Nazarbayeva Dariga Nursultanovna 1963 doğumlu.
Dariga, Kazakistan eski futbol federasyonu başkanı, gazeteci ve siyasetçi, Rakhat Aliyev ile evlenmiş. Bu evlilikten doğduğu söylenen oğlu Aysultan Nazarbayev'in biyolojik babasının ne yazık ki annesi Dariga'nın üvey babası Nursultan Nazarbayev olduğu iddia edilmişti.
Tıpkı Avusturya gibi İngiltere de Nursultan Nazarbayev’in muhalif yakınlarına hayat hakkı tanımadı. Şubat 2020’de Kazakistan’ın eski Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev’in oğlu / torunu, İngiltere’ye siyasi iltica başvurusu yaptı. Aysultan Nazarbayev, ailesi tarafından baskı altında tutulduğunu iddia etmişti.
Neden acaba? Bu neyin baskısı?
Nursultan Nazarbayev’in torunu 30 yaşındaki Aysultan Nazarbayev, 16 Ağustos 2020'de İngiltere’nin başkenti Londra’daki evinde ölü bulundu.
Ancak ailenin çarpık ilişkilerine isyan eden Dariga'nın bilinen eşi Rakhat, 2007 yılında dahil olduğu bir “rüşvet skandalı” bahane gösterilerek yargılanır. 2007'de ülkesinden kaçan Rakhat Aliyev, "cinayet ve darbeye teşebbüs" suçlarından gıyabında yargılanır ve 40 yıl hapis cezasına çarptırılır.
Aliyev, Malta’dan uçakla geldiği Viyana Havalimanı’nda gözaltına alınır bir süre Avusturya'da yaşar, "Baba/ Godfather -in-law" adlı kitabı yazar. Kitap kendi ülkesinde yasaklanır. Kitapta, Nazarbayev'in aile sırları vardır.
Nazarbayev'in en büyük kızı Dariga, Kazakistan'ı terk etmesinden kısa süre sonra Aliyev'den boşanmıştı. Nursultan Nazarbayev'in eski damadı ve Kazakistan'ın eski Viyana Büyükelçisi Rakhat Aliyev’in, başkent Viyana'da tutuklu bulunduğu Josefstadt Hapishanesinde, tuvalette gazlı bezleri kullanarak kendini aştığı söylendi. Yerseniz, nitekim Kazakistan halkı yemedi.
Kazakistan iç istihbarat teşkilatının eski başkanı Karim Masimov neden tutuklandı?
Taşlar bir yerinden oynamaya görsün, neler olur neler? Nitekim Kazakistan halkı ayaklandı. Çünkü sadece Kazaklardan oluşmuyor halk, Ruslar da var. 2019 yılından itibaren göreve gelen Kasım Comert Tokayev, isyancıları bahane ederek Nursultan Nazarbayev diktatörlüğünün dibine kibrit suyu döküyor.
Güvenlik Konseyi Başkanlığı üzerinden borusunu öttürmeye, sömürü düzenini sürdürmeye çalışan Nazarbayev’in saltanatını bitiren mevcut Cumhurbaşkanı Kasım Comert Tokayev oldu. Halk ayaklanmasına sebeb olduğu gerekçesi ile Nursultan Nazarbayev’i, Güvenlik Konseyi başkanlığı görevinden aldığını ifade etti ve böylece Kazakistan’da 30 yıl süren Nazarbayev hakimiyeti son buldu.
Bitmedi…
Kazakistan eski Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev'in yeğeni Samat Abiş de Ulusal Güvenlik Komitesi Başkan Yardımcılığı görevinden uzaklaştırılmıştı. GRU personeli eğitimi alan bu şahsın, Rus ordusunu yardıma çağıran Tokayev tarafından tasfiye edilmesi, hakikaten ilginç bir durum değil mi?
Bitmedi…
Olaylar başlamadan önce Afganistan’dan kiralık paralı asker getirerek, Nursultan Nazarbayev’in etrafında adeta etten kemikten koruma duvarı ören, Kazakistan iç istihbarat teşkilatının eski başkanı Karim Masimov, şiddetli protestolar sırasında görevden uzaklaştırıldı. Ardından vatana ihanet şüphesiyle gözaltına alındı.
Karim Masimov'un başka suçları da çıktı ortaya. Hem de ne suç? Nursultan Nazarbayev’in damadını Avusturya'da, torununu da İngiltere’de öldürtmekten suçlanıyor.
Tokayev hakkında deli saçması iddialar…
Tokaev, profesyonelliği ve uluslararası otoritesi açısından Yevgeny Primakov ile karşılaştırılıyor. Acaba bu benzetme durup dururken neden yapılıyor? Politikacının, Kazakistan seçkinlerinin üst tabakasına ait olduğundan kimsenin şüphesi yok.
Ama Nursultan Nazarbayev hakkında iddia ötesi haberlerin bir benzeri de, Kasım Comert Tokayev için gündemde. Lakin Tokayev'e yakın kaynaklar, aşağıda paylaşacağım söylentinin dezenformasyon olduğunu, bu şayianın devrik sabık diktatör Nursultan Nazarbayev’in taraftarlarınca servis edildiğini belirtiyor.
Her ne olursa olsun, Ruslar “Mecelle” bilmez ama biz hatırlatalım. "Şüyuu, vukuundan beter!" Açıklayalım efendim; Bir şeyin önceden, herkes tarafından duyulması, onun olmasından daha zararlıdır! Ya da, bir şeyin dedikodusunun yapılması, lafının çıkması, onun gerçekleşmesinden daha kötüdür.
İddia Kiev doğumlu Yahudi asıllı Yevgeni Maksimoviç Primakov ve Kasım Comert Tokayev ile ilgili. Alma-Ata Pedagoji Yabancı Diller Enstitüsü'nde çalışan annesi Turar Shabarbaeva'nın …. Gerisini söylemeye dilim, yazmaya kalem varmıyor!
Tokayev, 1999'dan 2002'ye kadar Kazakistan Başbakanı olarak görev yaptı. 28 Ocak 2002'de Başbakanlıktan istifa etti ve Devlet Bakanı ve Dışişleri Bakanı pozisyonuna atandı. 11 Şubat 2007'de ülkedeki ikinci kişi olan Kazakistan Parlamentosu Senatosu Başkanı oldu.
Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Ban Ki-moon, 11 Mart 2011'de Kazakistan'dan Kassym-Jomart Tokayev'in Birleşmiş Milletler Cenevre Ofisi'nin (UNOG) yeni Genel Direktörü olarak atandığını duyurdu. Tokayev, bu pozisyona hükümetin üst düzeylerinde zengin bir deneyim kazandırdı. Ayrıca Silahsızlanma Konferansı ve Konferansın müzakerelerini çevreleyen konular hakkında kapsamlı bilgi birikimine ve kapsamlı uygulamalı yönetim deneyimi var.
Ayrıca Birleşmiş Milletler kurumları, kamu ve özel sektördeki ortaklar, akademi ve sivil toplum arasında Örgütün hedefleri doğrultusunda fikir birliği oluşturma becerisini kazandırdı.
Tokayev Kazakça, Rusça, İngilizce, Çince ve Fransızca bilmektedir. Kazakistan Cumhuriyeti ve diğer ülkelerden birçok devlet ödülü almıştır. 13 yıl boyunca Kazakistan Masa Tenisi Federasyonu Başkanıydı. Eşinden boşanmış olan Tokayev'in Timur adında 1 oğlu var. Tokayev, biçimlendirici yıllarını Sovyet dışişleri bakanlığının hizmetinde geçirdi. Bu haftaki en kötü kargaşaların yaşandığı Almatı'daki okuldan mezun olduktan sonra, bir Moskova devlet enstitüsünde dış ilişkiler okudu.
Primakov onu hep kolladı.
Aksakallı masalları ile avunmayı bir kenara bırakalım.
Şimdi anladınız mı, Cihanşümul Kadim Türk Devleti neden sessiz? Akar su uyur, Türk İstihbaratı uyumaz!
.
Ömür Çelikdönmez, dikGAZETE.com
Seçilmiş Kaynakça
https://www.salom.com.tr/haber-116807-kazakistan_ve_yahudileri.html
https://www.aish.com/jw/s/The-Truth-about-Jews-and-Kazakhstan.html?
https://www.jweekly.com/1997/09/05/new-kazakhstan-jewish-center-revitalizes-ex-ussr-community/
https://www.chabad.kz/contentManagment/uploadedFiles/newspaper/53.pdf
https://www.jewishvirtuallibrary.org/kazakhstan-virtual-jewish-history-tour
https://www.worldjewishcongress.org/en/about/communities/KZ
https://www.jewishgen.org/databases/holocaust/0209_Karaganda_lists.html
https://www.geni.com/projects/Jews-of-Kazakhstan/29822
https://www.haaretz.com/world-news/kazakhstan-s-jews-opt-for-low-profile-amid-civil-unrest-1.10524790
https://astanatimes.com/2018/07/kazakhstans-jewish-community-is-prospering-says-chief-rabbi/
https://www.chabad.org/news/article_cdo/aid/5372919/jewish/Amid-Turmoil-Kazakhstan-Jewish-Community-Hunkers-Down.htm
https://www.jta.org/2021/12/23/global/in-istanbul-a-conference-of-rabbis-from-islamic-nations-got-a-surprise-an-audience-with-erdogan
https://www.jdc.org/
https://www.salom.com.tr/arsiv/haber-73023-yahudIlIkte_temel_kavramlar_menora__2.html
https://www.jta.org/2021/12/23/global/in-istanbul-a-conference-of-rabbis-from-islamic-nations-got-a-surprise-an-audience-with-erdogan
https://t.co/drzXhwkVBn
https://www.i24news.tv/en/news/israel/society/1578389051-israel-s-chief-rabbi-faces-backlash-for-comments-on-non-jewish-immigrants
https://www.timesofisrael.com/confab-of-rabbis-from-islamic-nations-whisked-off-for-surprise-visit-with-erdogan
https://www.rabbisalliance.org
https://www.indyturk.com/node/430851/türkiyeden-sesler/buhara-yahudilerinin-orta-asyadan-abdye-uzanan-hikayesi/
https://www.dikgazete.com/yazi/yahudi-din-adamlari-turk-devletini-dunya-lideri-ilan-etti-4126.html
https://www.trthaber.com/haber/gundem/cumhurbaskani-erdogan-insani-inancindan-dolayi-otekilestiren-yaklasimi-kabul-etmiyorum-638090.html
https://ezoteriker.ru/tr/kto-takoi-evgenii-primakov-na-samom-dele-semeinaya-taina-evgeniya-primakova/
https://mirokdetok.ru/tr/evgenii-primakov-mladshii-mezhdunarodnoe-obozrenie-semeinaya-taina-evgeniya/
https://hkls.ru/tr/training/semeinaya-taina-evgeniya-primakova-smert-syna-i-zheny-kto-vedet-peredachu.html
https://astanatimes.com/2015/07/yevgeny-primakov-kazakhstan-is-capable-of-handling-everything/
https://eurasianet.org/kazakh-language-police-trigger-russian-politicians
https://www.globalsecurity.org/military/world/centralasia/tokayev.htm
https://latyn.qamshy.kz/article/46414-qasym-zhomart-toqaev-ol-kim
https://www.oq.gov.kz/en/s-president